Co można rozumieć przez pojęcie “wymuszonego zaginięcia”?
Zgodnie z Międzynarodową konwencją o ochronie wszystkich osób przed wymuszonym zaginięciem, za „wymuszone zaginięcie” uważa się aresztowanie, zatrzymanie, uprowadzenie lub jakąkolwiek inną formę pozbawienia wolności przez przedstawicieli państwa, osoby lub grupy osób za zgodą, wsparciem lub przyzwoleniem państwa, po której następuje odmowa uznania pozbawienia wolności lub zatajenia losu lub miejsca pobytu zaginionego, co powoduje, że osoba taka znajduje się poza ochroną prawną.
Ofiarami wymuszonych zaginięć są osoby, które dosłownie zniknęły – nie ma ich już pośród bliskich i ich społeczności. Znikają, gdy urzędnicy państwowi (lub ktoś działający za zgodą państwa) porywają ich z ulicy lub z ich domów, a następnie zaprzeczają temu lub odmawiają powiedzenia, gdzie się znajdują. Czasami zaginięcia mogą dopuścić się uzbrojone podmioty niepaństwowe, takie jak uzbrojone grupy opozycyjne. Jest to przestępstwo w świetle prawa międzynarodowego.
Tacy ludzie rzadko wychodzą na wolność, a ich los pozostaje nieznany. Ofiary są często torturowane, a wiele z nich ginie lub żyje w ciągłym strachu przed śmiercią. Wiedzą, że ich rodziny nie mają pojęcia, gdzie się znajdują i, że jest niewielka szansa, iż ktoś przyjdzie im pomóc. Nawet jeśli unikną śmierci i ostatecznie zostaną uwolnieni, fizyczne i psychiczne blizny pozostają z nimi.
Wymuszone zaginięcia są często stosowane jako strategia szerzenia terroru w społeczeństwie. Poczucie niepewności i generowany przez nie strach nie ogranicza się do bliskich krewnych zaginionych, ale dotyka także całe społeczeństwo. Kiedyś w dużej mierze używane przez dyktatury wojskowe, obecnie zaginięcia mają miejsce w każdym regionie świata i w wielu różnych kontekstach. Często dochodzi do nich podczas konfliktów wewnętrznych, zwłaszcza przez rządy próbujące represjonować przeciwników politycznych lub przez zbrojne ugrupowania opozycyjne.
Jak odnoszą się do tego zjawiska prawa człowieka i prawo humanitarne?
Każde zaginięcie narusza szereg praw człowieka, w tym:
- prawo do bezpieczeństwa i godności osobistej
- prawo do tego, by nie być poddawanym torturom lub okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu
- prawo do humanitarnych warunków zatrzymania
- prawo do osobowości prawnej
- prawo do rzetelnego procesu
- prawo do życia rodzinnego
- prawo do życia (jeśli zaginiona osoba zostanie zabita lub jej los jest nieznany).
Międzynarodowe traktaty dotyczące prawa humanitarnego nie odnoszą się do terminu „wymuszonego zaginięcia” jako takiego. Jednak wymuszone zaginięcia naruszają lub grożą naruszeniem szeregu zwyczajowych zasad międzynarodowego prawa humanitarnego, w szczególności zakazu arbitralnego pozbawiania wolności, zakazu tortur i innego okrutnego lub nieludzkiego traktowania oraz zakazu zabójstw. Ponadto w międzynarodowych konfliktach zbrojnych rozbudowane wymagania dotyczące rejestracji, wizytacji i przekazywania informacji o osobach pozbawionych wolności mają na celu m.in. zapobieganie przymusowym zaginięciom. W niemiędzynarodowych konfliktach zbrojnych strony są również zobowiązane do podjęcia działań zapobiegających zaginięciom, w tym poprzez rejestrację osób pozbawionych wolności. Zakaz ten należy również rozpatrywać w świetle zasady wymagającej poszanowania życia rodzinnego oraz zasady, zgodnie z którą każda ze stron konfliktu musi podjąć wszelkie możliwe środki w celu uwzględnienia osób zaginionych w wyniku konfliktu zbrojnego oraz zapewnienia członkom ich rodzin informacji o ich losie. Kumulatywny skutek tych zasad jest taki, że zjawisko wymuszonych zaginięć jest zabronione przez międzynarodowe prawo humanitarne.
Międzynarodowa konwencja na drodze pomocy i zapobieganiu przed wymuszonym zaginięciem
Międzynarodowa konwencja o ochronie wszystkich osób przed wymuszonym zaginięciem (ICPPED) została przyjęta rezolucją Zgromadzenia Ogólnego A/RES/61/177 w grudniu 2006 r. i weszła w życie 23 grudnia 2010 r. Kraje, które ratyfikują Konwencję, wyrażają zgodę na związanie się prawami przez nią i nazywane są Państwami-Stronami.
W skrócie, Konwencja zawiera postanowienia, które:
- zapewniają, że nikt nie będzie podlegał wymuszonemu zaginięciu bez wyjątku, nawet w czasie wojny lub innego zagrożenia publicznego,
- zobowiązują Państwa-Strony do uznania za przestępstwo wymuszonych zaginięć i uczynienia z tego przestępstwa podlegającego karze,
- podają, że wymuszone zaginięcie stanowi zbrodnię przeciwko ludzkości, jeśli jest praktykowane w sposób powszechny lub systematyczny.
Państwa zobowiązane są do poszukiwania osób zaginionych, prowadzenia dochodzeń w sprawie ich zniknięcia i zapewnienia ofiarom dostępu do wymiaru sprawiedliwości i zadośćuczynienia. Zobowiązuje się państwa do zapewnienia sobie nawzajem jak największej pomocy prawnej i współpracy w zakresie poszukiwań i dochodzeń.
Zobowiązuje Państwa-Strony do zagwarantowania minimalnych standardów prawnych w zakresie pozbawienia wolności, takich jak prowadzenie oficjalnych rejestrów osób pozbawionych wolności, zawierających minimum informacji i upoważnienie ich do komunikowania się z rodziną, doradcą lub inną wybraną przez siebie osobą.
Konwencja wprowadza taki instrument jak “pilne działanie” – jest to wezwanie Komitetu do Państwa-Strony, aby niezwłocznie podjęło wszelkie niezbędne kroki w celu wyszukania, zlokalizowania i ochrony osoby zaginionej oraz zbadania sprawy zaginięcia (artykuł 30 Konwencji).
W trybie pilnym wniosek mogą złożyć krewni zaginionej osoby lub ich przedstawiciele prawni, obrońcy, każda osoba przez nich upoważniona lub każda inna osoba mająca uzasadniony interes, bez konieczności wyczerpywania krajowych środków odwoławczych. W miarę możliwości powinni najpierw zgłosić sprawę jednemu z właściwych organów danego Państwa-Strony.
“Wojna narkotykowa” czy “wojna ze społeczeństwem”?
Organizacja Human Rights Watch znalazła dowody na znaczny wzrost naruszeń praw człowieka od czasu, gdy prezydent Calderón rozpoczął „wojnę z przestępczością zorganizowaną”, nazywaną również “wojną narkotykową”. W 2006 r. członkowie sił bezpieczeństwa systematycznie stosowali tortury w celu uzyskania wymuszonych zeznań oraz informacji o grupach przestępczych. Dowody wskazują na udział żołnierzy i policji w pozasądowych egzekucjach i wymuszonych zaginięciach w całym kraju. Są to przykłady nadużyć charakterystycznych dla obecnej strategii bezpieczeństwa publicznego.
Organizacja Human Rights Watch udokumentowała dziesiątki „zaginięć”, w przypadku których dowody zdecydowanie sugerują udział sił bezpieczeństwa. Chociaż świadkowie widzieli, jak siły bezpieczeństwa przeprowadzały uprowadzenia w tych przypadkach, urzędnicy państwowi zaprzeczyli, że zatrzymali ofiary lub kiedykolwiek je przetrzymywali. Oprócz przypadków, które udokumentowano, rosnąca liczba zgłoszeń do Grupy Roboczej ONZ ds. Zaginięć, krajowych i stanowych komisji praw człowieka oraz meksykańskich grup praw człowieka wskazuje na coraz większą częstotliwość występowania tej praktyki w całym kraju. Jednak występowanie przestępstw jest zaciemniane za sprawą klasyfikacji przez urzędników państwowych prawie wszystkich zaginięć jako levantones (oznacza to, że ofiara porwania była winna handlarzom pieniądze lub narkotyki, brała udział w jakiejś nielegalnej działalności lub była członkiem rodziny kogoś, kto to zrobił) lub uprowadzeń przez grupy przestępcze, zanim sprawy zostały w ogóle zbadane.
Meksyk: państwo tylko na papierze
Śledzenie występowania tego zjawiska jest dodatkowo utrudnione przez fakt, że 24 z 32 stanów Meksyku nie uznają wymuszonych zaginięć za przestępstwo. Funkcjonariusze wymiaru sprawiedliwości rutynowo odrzucają wnioski rodzin ofiar o wszczęcie śledztwa bezpośrednio po rzekomych porwaniach popełnionych przez urzędników państwowych, a czasami nawet odmawiają zarejestrowania oficjalnych skarg. Zamiast tego funkcjonariusze wymiaru sprawiedliwości często kierują rodziny na posterunki policji i do baz wojskowych, aby sprawdzić, czy ofiara jest zatrzymana, i każą im czekać kilka dni przed zarejestrowaniem oficjalnej skargi. Urzędnicy rządowi odruchowo twierdzą, że takie przypadki są uznawane za levantones lub są porwaniami dokonywanymi przez rywalizujące kartele, a w wielu przypadkach oskarżają ofiary o to, że były celem ataków, ponieważ były zaangażowane w działalność przestępczą. A wszystko to przed przeprowadzeniem śledztwa.
Kiedy (i jeśli) dochodzenie w sprawie zaginięć zostanie ostatecznie wszczęte, zostanie one naznaczone poważnymi niedociągnięciami, takimi jak brak przesłuchań z, rzekomo, zaangażowanymi urzędnikami państwowymi czy śledzenie połączeń z telefonów komórkowych ofiar po ich uprowadzeniu.
Autorka: Natalia Kozyra
Źródła:
- United Nations Human Rights, Office of the High Commissioner, Commitee on Enforced Disappearances, https://www.ohchr.org/EN/HRBodies/CED/Pages/ConventionCED.aspx (23.05.2021).
- Enforced disappearances, Amnesty International, https://www.amnesty.org/en/what-we-do/disappearances/ (23.05.2021).
- International Commitee of the Red Cross, International Humanitarian Law Database, https://ihl-databases.icrc.org/customary-ihl/eng/docs/v1_rul_rule98 (23.05.2021).
- Human Rights Watch, Neither Rights Nor Security Killings, Torture, and Disappearances in Mexico’s “War on Drugs”, November 2011, https://www.hrw.org/sites/default/files/reports/mexico1111webwcover_0.pdf (23.05.2021).
Bezpiecznik.org 