Od wielu lat i z różnych powodów ludzie sięgają po substancje, które wpływają na funkcjonowanie ich mózgu. Można tutaj mówić o substancjach psychoaktywnych takich jak niektóre leki czy alkohol. Są to także inne środki odurzające, powszechnie nazywane narkotykami. Duża część z nich skutkować może uzależnieniem. Alkoholizm czy narkomania są zaliczane do zjawisk patologii społecznej i prowadzą one zarówno do konsekwencji społecznych czy zdrowotnych jak i prawnych. Powszechność używania tych substancji, ma duży wpływ na wzrost przestępczości.
Czym są substancje psychoaktywne?
Substancjami psychoaktywnymi nazywamy szereg substancji chemicznych, które wpływają na funkcjonowanie mózgu, bezpośrednio oddziałują one na zachowanie człowieka. Taką substancją jest także kawa czy papierosy, jednak nie są one tymi używkami, które powszechnie łączone są z wpływem na przestępczość. Substancje, które rozpatrywane są pod tym względem to zazwyczaj narkotyki czy alkohol. “Narkotyk” jest pojęciem często używanym na zmianę z pojęciem “substancja psychoaktywna”. Wskazuje to na przynależność alkoholu do kategorii narkotyku. Ze względu na specyfikę podejścia prawa polskiego do tych substancji, w artykule tym zastosowany będzie podział występujący w terminologii prawniczej. Alkohol, nikotyna i kofeina nie są według niej zaliczane do narkotyków.
Podział narkotyków i ich umiejscowienie w prawie
Najczęściej umownie narkotyki dzieli się na miękkie oraz twarde. Twardymi nazywane są te silnie uzależniające fizycznie na przykład: amfetamina, kokaina, heroina i morfina. Miękkimi są te, które wykazują mniejsze właściwości uzależniające, należą do nich między innymi cannabis (marihuana i haszysz) czy lsd. Uzależnienie od narkotyków może być fizyczne lub psychiczne. Psychiczne może się pojawić przy używaniu wszystkich substancji, także wspomnianych konopii i lsd. Najczęściej kojarzonym przestępstwami związanymi z narkotykami są te związane z ich posiadaniem, handlowaniem czy produkowaniem. Narkotyki jednak mogą być pośrednio związane z wieloma innymi przestępstwami. Zaczynając od tych, które mają przyczynić się do wejścia w posiadanie jakiegoś narkotyku, przez te popełnione ze względu zaburzonego działania OUN (ośrodkowego układu nerwowego), aż po te, w których odurzona zostaje inna osoba w celu jej wykorzystania. Przestępstwa związane z dopuszczaniem się ich w celu zdobycia narkotyku, zazwyczaj popełniane są przez osoby uzależnione.
Uzależnienie od narkotyków jako problem społeczny
Uzależnienie jest chorobą niezwykle wyniszczającą oraz problematyczną ze względu na niemożliwość jej wyleczenia. W procesie leczenia człowiek może dojść do momentu, w którym uda mu się kontrolować uzależnienie, w przeciwieństwie do poprzedniego stanu, w którym to uzależnienie miało kontrolę nad nim. Narkoman, długo nie widzi wyniszczającego działania substancji zażywanych, uważa, że potrzebuje ich do życia, bo mu pomagają. Czasem jest to pomoc w tłumieniu emocji, a czasem narkotyki mają pobudzać czujność lub myślenie, czy zniwelować uczucie zmęczenia tak jak na przykład amfetamina. Ten narkotyk, a dokładnie jego pochodna – metamfetamina, stosowany był nawet podczas II WŚ, między innymi przez nazistów czy amerykanów. Żołnierze dzięki temu lekowi mogli zwalczać zmęczenie oraz złe samopoczucie psychiczne. Wracając do tematu człowieka uzależnionego, taka osoba z czasem może zacząć zauważać, że jej problemy (finansowe, zdrowotne, w relacjach, utrata zainteresowań i tym podobne) wywoływane są przez narkotyki. Nie jest jednak już w stanie samodzielnie przestać po nie sięgać. Inne cechy uzależnienia to na przykład wzmożenie tolerancji na dany narkotyk, przez co by osiągnąć taki sam efekt osoba zażywająca daną substancję musi sięgać po większe dawki.
Znaczenie narkotyków w świecie przestępczym
Niektóre narkotyki są bardzo drogie, szczególnie kokaina czy heroina, przez co nawet osoby mogące pochwalić się dobrym statusem majątkowym są zagrożone problemami finansowymi w razie postępującego uzależnienia. Przestępstwami związanymi z silną potrzebą ich zdobycia są na przykład: kradzieże narkotyków, włamania w celu ich kradzieży, fałszowanie recept, szantażowanie innych, by wejść w posiadanie narkotyku, a także handel narkotykami, ze względu na dobry zarobek. Czasem narkotyki używane są także przez przestępców, którzy już planowali dopuszczenia się jakiegoś czynu zabronionego, narkotyk jest w tym przypadku użyty umyślnie w celu dodania odwagi, wsparcia działania. Sytuacją przeciwną jest wpływ użytego narkotyku na dopuszczenie się czynu zabronionego, jeśli czyn ten nie był zaplanowany. Taka zależność między przestępczością a używaniem narkotyków występuje dosyć często, a przykładowymi przestępstwami w niej występującymi są na przykład gwałty czy wypadki drogowe. Dopuszczanie się ich występuje ze względu na zaburzoną regulację zachowań w trakcie działania środka psychoaktywnego.
Wpływ narkotyków na psychikę człowieka
Psychofarmakologia, czyli dział farmakologii, który bada wpływ leków i środków psychoaktywnych na psychikę człowieka, zakłada, iż regularne zażywanie narkotyków, wpływa na wzrost zagrożenia wystąpienia u takiej osoby zachowań agresywnych. Najczęściej agresja przy częstym używaniu narkotyków pojawia się w przypadku zażywania środków pobudzających (kokaina, amfetamina, extasy). Substancje halucynogenne, cechują się tym, że powodują występowanie omamów. Przy ich używaniu występuje prawdopodobieństwo pojawienia się psychozy, której skutkiem ubocznym może być także gniew. W przypadku narkotyków z kategorii depresantów (na przykład opiaty) sytuacja jest odwrotna, redukują one gniew u człowieka. Nie wyklucza to jednak tej grupy narkotyków z wpływu na przestępczość. Także w niej zauważalne jest występowanie przestępczości związanej z pozyskaniem substancji, by móc zaspokoić głód narkotykowy.
Statystyki występowania zjawiska narkomanii
Skala problemu widoczna jest w wynikach wielu badań, wynika z nich, że jest on powszechny w każdym kraju, bez względu na różnice systemu karnego. Europejski raport narkotykowy z roku 2022 podaje, iż 29% mieszkańców UE w wieku od 15 do 64 lat chociaż raz w życiu brało narkotyki (około 83,4mln). Narkomania zaliczana jest do patologii społecznych, a w Polsce odnosi się szczególnie do ludzi młodych. Odsetek narkomanów w Polsce jest niższy niż w dużej części innych krajów na przykład krajów Europy Zachodniej, co zauważyć można w statystykach Krajowego Biura ds. Przeciwdziałania Narkomanii w Raporcie o stanie narkomanii w Polsce z 2020. Ta różnica wynika jednak w głównej mierze z mniejszej różnorodności i przystępności narkotyków w Polsce.
Znaczenie alkoholu w świecie przestępczym
Obok narkotyków jako inną substancję psychoaktywną mogąca mieć wpływ na przestępczość wymieniany jest alkohol. Aż 1/3 wszystkich przestępstw ma związek z użyciem alkoholu. Wpływ alkoholu na przestępczość uwarunkowany jest w jego wpływie na zachowanie człowieka. Nie jest to jednak jedyny powód. Pośrednio problemy z alkoholem jednej osoby mogą obciążyć także innych, na przykład dzieci. Czasem alkoholik przyczynia się do rozwoju u jego potomstwa patologii, które powodować mogą wykształcenie się u nich cech/zachowań sprzyjających popełnianiu przestępstw. Alkohol jest także częstym powodem występowania przemocy w rodzinie. Największym zagrożeniem związanym z alkoholem jest jego popularność, w przeciwieństwie do narkotyków, jest to legalna substancja psychoaktywna. W niektórych krajach występują ograniczenia co do sprzedaży czy jego spożycia natomiast całkowity zakaz spotykany jest jedynie w wybranych krajach muzułmańskich ze względu na religię.
Jak alkohol wpływa na organizm człowieka?
Alkohol nazywany jest trucizną ze względu na jego wyniszczający wpływ na organizm człowieka. Za jego spożywaniem przemawia do ludzi jednak wiele czynników. Znany jest między innymi z dodawania odwagi, przez co część ludzi mająca problem z jej brakiem, chce sięgać po niego coraz częściej. Alkohol sprawia także że samopoczucie człowieka poprawia się, co z kolei staje się powodem, dla którego osoby nieradzące sobie z osobistymi problemami także zaczynają uciekać w tę substancję. Spożycie alkoholu objawia się także w upośledzeniu refleksu, tempa reakcji czy procesów myślowych. Zasady moralne zaczynają mieć mniejsze znaczenie. Człowiek pod jego wpływem może wykazywać się nasiloną agresją. Mogą to być zachowania agresywne wyuczone przez człowieka, które zostały urealnione dopiero po osłabieniu hamulców moralnych. Duża część przestępstw popełniana jest także, gdy i sprawca, i osoba pokrzywdzona są pod wpływem alkoholu.
Uzależnienie oraz nadużywanie alkoholu i jego wpływ na człowieka
Ważne jest rozróżnienie dwóch aspektów, stanu nietrzeźwości w trakcie dopuszczenia się czynu zabronionego a stanu nietrzeźwości, który jest rozciągnięty w czasie. W drugim przypadku mówimy o osobach alkoholu nadużywających i tych uzależnionych. W przypadku stanu nietrzeźwości u osoby nie nadużywającej alkoholu ani od niego nieuzależnionej, wytłumaczenia szukać można w zależności między typowymi skutkami spożycia alkoholu a osobą dopuszczającą się czynu zabronionego. U osób, wśród których stan nietrzeźwości rozciągnięty jest w czasie, pojawiają się jednak dodatkowe skutki. W przypadku nadużywania alkoholu człowiek zaczyna zaniedbywać siebie, swoje obowiązki i relacje. Rodziny takich osób często ulegają rozpadowi, występuje w nich przemoc lub bieda związana na przykład z zaniedbywaniem pracy. Organizm zaczyna tolerować coraz większe dawki alkoholu. Człowiek nie zna umiaru i często pije do momentu zatracenia kontaktu z rzeczywistością. Pogłębiają/pojawiają się problemy z poczuciem własnej wartości czy problemy emocjonalne, alkohol jest jednocześnie powodem tych problemów i ucieczką od nich.
Przestępstwa związane z uzależnieniem od alkoholu
Problemy występujące przy nadużywaniu alkoholu mają wpływ na ”staczanie się” człowieka, czyli jego degradację w społeczeństwie. Przestępstwami, które mogą się z tym wiązać, są tak jak w przypadku narkotyków, te mające na celu pozyskanie alkoholu lub środków pieniężnych na jego zakup. Czasem, gdy alkohol pochłania całość funduszy danej osoby, dopuszcza się ona kradzieży innych produktów mniej lub bardziej potrzebnych. Osoby uzależnione czy nadużywające alkoholu, nie są w stanie spełniać ról społecznych im nadanych. Częstą tą rolą jest rola rodzica czy partnera, kiedy taka osoba dopuszcza się przemocy czy zaniedbań (brak zainteresowania dzieckiem, dawanie złego przykładu, czy brak funduszy).
Nadużywanie substancji psychoaktywnych jest problemem, który pojawia się we wszystkich warstwach społecznych oraz środowiskach. Narkotyki i alkohol są substancjami, wydaje się, mającymi zapewnić ludziom rozrywkę czy ucieczkę od problemów, rzeczywistość jest jednak inna. Okazuje się jednak, że używanie ich silnie koreluje ze wzrostem przestępczości.
Bibliografia:
S. Matyjek: Czy chcemy legalnych narkotyków?, ”Folia Iuridica”, 2016
A. Pitucha: ”Rodzaje narkotyków i ich działanie”, (20.08.2023)
K. Bułat, P. Czarniak, A. Gorzelak, K. Grabowski, M. Grzyb, M. Iwański, P. Jakubek, J. Jodłowski, M. Małek, S. Młodawska-Mąsior, A. Papierz, M. Stożek: Kryminologia. Repetytorium
M. Sulewska: Zjawisko uzależnienia od narkotyków a przestępczość wśród młodzieży na terenie aglomeracji wielkomiejskiej
A. Bukowczan-Reszut: ”Naćpani alianci. Czy o wyniku II wojny światowej przesądziły narkotyki?”, 08 Grudnia 2018, (21.08.2023)
S. Skibicka: Narkomania jako czynnik kryminogenny, ”Roczniki Pedagogiczne” 2019, nr 11
Europejski raport narkotykowy, 2022, Europejskie Centrum Monitorowania Narkotyków i Narkomanii, (21.08.2023).
Raport o stanie narkomanii w Polsce, Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii, (22.08.2023).
Alkohol źródłem przestępstwa, (22.08.2023).
Bezpiecznik.org 