W Polsce Ludowej, znajdującej się pod wpływem ZSRR, kluczową rolę odgrywała ideologia marksistowska. Jest to ideologia krytykująca kapitalizm jako system oparty na wyzysku klasowym i promująca komunizm jako przyszłościowy ustrój, w którym środki produkcji są własnością społeczną, a dobra są dystrybuowane zgodnie z potrzebami. Marksizm, jako ideologia materialistyczna i ateistyczna, postrzegał religię jako narzędzie opresji i fałszywej świadomości, które utrzymuje ludzi w stanie podporządkowania i otępienia. Kościół katolicki, w tym jego struktury i wierni, stał się jednym z głównych przeciwników władzy ludowej. Władze komunistyczne, chcąc podporządkować sobie społeczeństwo, wykorzystywały różne formy propagandy antykościelnej, aby zdyskredytować Kościół i zniechęcić ludzi do wyrażania publicznego poparcia dla duchowieństwa. Warto dodać, iż represje w stosunku do Kościoła związane były z zakrojonym na szeroką skalę procesem likwidowania (wszystkich) niezależnych od komunistycznych wpływów środowisk.
Mechanizmy propagandy antykościelnej
Propaganda antykościelna w PRL była realizowana za pomocą różnych narzędzi, w tym mediów, systemu edukacji i cenzury, a także prześladowania duchowieństwa. Prasa, radio i telewizja były wówczas głównymi nośnikami propagandowych treści w PRL. Ataki prasowe na Kościół stały się kluczowym elementem kampanii propagandowej. Najbardziej znanym przykładem nagonki była akcja podczas tzw. „procesu kurii krakowskiej”, która była częścią zaplanowanej walki z duchowieństwem. Duchowni byli przedstawiani jako szpiedzy Watykanu, zdrajcy narodu i osoby zdemoralizowane. Wydarzenie nazywane przez władze było “procesem ks. Lelity i innych agentów wywiadu amerykańskiego” – co wskazuje na usilne łączenie przez komunistów Kościoła z zachodnią agenturą wywiadu, a wraz z tym utożsamienie Kościoła z podmiotami zagrażającymi ZSRR. Cenzura odgrywała kluczową rolę w kontrolowaniu treści publikowanych w Polsce. Władze PRL skutecznie blokowały publikacje, które mogłyby przedstawiać Kościół w pozytywnym świetle. Wszystko, co mogło kształtować pozytywny wizerunek duchowieństwa, było uważane za szkodliwe i nieakceptowalne.
Propaganda antykościelna była także szeroko obecna w systemie edukacji. Ustawa z dnia 15 lipca 1961 roku, o rozwoju systemu oświaty i wychowania jest nazywana “ostateczną likwidacją religii ze szkół”, od tego momentu instytucje miały zachować świecki charakter, co oznaczało brak wpływu związków wyznaniowych na obsadę nauczycieli i programy nauczania przedmiotów świeckich. Wszystkie formy działalności oświatowej i wychowawczej podlegały nadzorowi Ministra Oświaty, co zapewniało kontrolę państwa nad edukacją. Programy nauczania były ukierunkowane na wykształcenie młodzieży, która miała być lojalna wobec ideologii marksistowskiej. Co więcej, oceny z religii nie były umieszczane na świadectwach szkolnych.
Cele propagandy antykościelnej
Najważniejszym celem propagandy antykościelnej było rozbicie Kościoła od wewnątrz, a także osłabienie jego wpływu na Polaków poprzez podważanie jego autorytetu w społeczeństwie. Władze komunistyczne dążyły do tego, aby Kościół nie miał oddziaływania na życie polityczne, społeczne i kulturowe. Władze traktowały Kościół jako zagrożenie dla swojego monopolu na ideologię i jako potencjalne źródło oporu wobec swoich działań. Dążyły do tego, by Kościół był postrzegany przez społeczeństwo jako przeszkoda w postępie i zmianach społecznych, w tym utrudnianie realizacji postulatów socjalistycznych.
Zniszczenie autorytetu duchowieństwa i Kościoła było drugim z głównych celów propagandy. Rząd PRL starał się wykreować obraz Kościoła jako instytucji wyłącznie składającej się z duchowieństwa współpracującego z okupantem lub działającego przeciwko interesom narodu. Bardzo ważnym aspektem dla władz było zatrzymanie wpływu Kościoła na młodzież, by zapobiec jej ewentualnemu zaangażowaniu w ruchy opozycyjne. Młodzież była postrzegana jako istotna grupa społeczna, której lojalność wobec systemu musiała być wzmocniona poprzez edukację i indoktrynację.
Skutki propagandy antykościelnej
Polityka antykościelna miała poważne konsekwencje zarówno w wymiarze społecznym, jak i politycznym. Choć władze PRL starały się ograniczyć wpływ Kościoła, ich działania często wywoływały efekty odwrotne od zamierzonych. Przede wszystkim propaganda antykościelna przyczyniła się do umocnienia oporu społecznego wobec władzy. W miarę jak rząd starał się marginalizować Kościół, wiele osób związało się z nim jeszcze silniej. Duchowieństwo stało się symbolem skutecznego oporu wobec totalitarnego reżimu. Wielu wiernych postrzegało Kościół jako jedyną instytucję, która chroniła tradycję narodową i wartości duchowe.
Skutkiem polityki antykościelnej było jednak długotrwałe obniżenie zaufania do instytucji Kościoła, zwłaszcza wśród młodszych pokoleń. Mimo to Kościół pozostaje jednym z głównych filarów polskiego społeczeństwa, a jego rola w historii PRL jako symbolu oporu i narodowej tożsamości jest nie do podważenia.
Bibliofila:
R. Łatka: “Propaganda antykościelna Polski Ludowej (wybrana problematyka)”. Dostęp przez: https://histmag.org/Propaganda-antykoscielna-Polski-Ludowej-wybrana-problematyka–8186 (29.12.2024)
M. Szukała: „Jesteś księdzem, więc musisz być wrogiem” – 70 lat od procesu kurii krakowskiej”. Dostęp przez: https://dzieje.pl/wiadomosci/jestes-ksiedzem-wiec-musisz-byc-wrogiem-70-lat-od-pro cesu-kurii-krakowskiej (29.12.2024)
A. Mezglewski: “Nauczanie religii w Polsce Ludowej.” Dostęp przez: https://www.kul.pl/files/214/studia_1/artur_mezglewski_studia_z_prawa_wyznaniowe go_1.2000.pdf (29.12.2024)
P. Chmielecki: “Sposoby walki z Kościołem w PRL w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku.” Dostęp przez: https://bibliotekanauki.pl/articles/553656 (29.12.2024)
Bezpiecznik.org 