Wojna w Afganistanie trwająca od 2001 roku była dla USA jedną z najkosztowniejszych, szacuje się, że wyniosła ponad 2 biliony dolarów. Nie powinno dziwić, że amerykańska administracja nie widząc żadnych postępów w stabilizacji pogrążonego w wielowymiarowym konflikcie państwa, zdecydowała się na podpisanie porozumienia, które wielu uznaje za niemoralne. Dokument zakładał całkowite wycofanie wojsk amerykańskich w zamian za pewne ustępstwa ze strony talibów, celem tej umowy było ustanowienie pokoju. Jednakże, pomimo oficjalnego zakończenia wiecznej wojny, nie należy zapominać o jej długofalowych skutkach.
Zmiany społeczno- polityczne
„Blitzkrieg” przeprowadzony przez talibów zakończył się przejęciem kontroli nad całym krajem 15 sierpnia 2021 roku i w ciągu kolejnych lat doszło do przywrócenia Islamskiego Emiratu Afganistanu oraz konsolidacji władzy, co wpłynęło bezpośrednio na życie Afgańczyków. Pomimo oficjalnej poprawy bezpieczeństwa oraz porządku (m.in. zmniejszenia liczby cywilnych ofiar śmiertelnych). Towarzyszyło temu przywrócenie rygorystycznego prawa szariatu charakteryzującego się podejściem wahabistycznym przy jednoczesnym uwzględnieniu etnicznej obyczajowości, czyli kodeksu pasztunwali. Jest to kodeks honorowy dominującej grupy etnicznej, Pasztunów, który definiuje przynależność etniczną oraz nakłada obowiązek przestrzegania ustanowionych zasad takich jak idea zemsty rodowej, gościnności, honoru czy męstwa. W efekcie czego odrzucono demokratyczną konstytucję, co umożliwiło dyskryminację pozostałych grup etnicznych: Tadżyków, Uzbeków oraz Hazarów, którzy tradycyjnie zajmują się hańbiącymi zawodami uznawanymi za nieczyste, co wynika z faktu, że są szyitami. Z kolei Pasztunowie zajmują uprzywilejowaną pozycję, gdyż rząd niemal w całości jest przez nich zdominowany, co w praktyce oznacza brak pełnej reprezentacji wieloetnicznego społeczeństwa oraz wyklucza demokratyczną kontrolę nad państwem. Ponadto sam rząd nie został uznany międzynarodowo przez żadne państwo, ponieważ nie spełniał stawianych warunków: utworzenia inkluzywnej władzy wykonawczej, zaprzestania wspierania terroryzmu oraz poszanowania praw kobiet. Pod rządami talibów znacznie nasiliło się również tłumienie wszelkiej opozycji, która jest nie tylko prześladowana, ale grożą jej surowe kary: tortury lub kara śmierci. Dotyczy to przede wszystkim byłych urzędników, polityków, żołnierzy lub aktywistów. Spotyka się to ze stanowczym sprzeciwem społeczności międzynarodowej, która zarzuca reżimowi brak przestrzegania praw człowieka.
W kwestii społecznej doszło do całkowitej islamizacji tej sfery życia, której symbolem stała się kwestia praw kobiet. Afganistan stał się jedynym krajem na świecie, który zakazał kobietom prawa do edukacji w szkołach wyższych. Ponadto wprowadzono obowiązek noszenia burki, jednego z najbardziej ortodoksyjnych strojów w świecie islamu. Jednak jednym z najbardziej fanatycznych pomysłów było wprowadzenie prawa zakazującego mówienia przez kobiety w miejscach publicznych, ponieważ ich głos uznawany jest za intymny, więc powinny to robić w swoich domach. Oprócz tego stopniowo pozbawiano kobiety możliwości wykonywania pracy poza domem i wyrugowano je z politycznej partycypacji. Powyższe działania świadczą o jawnej polityce dyskryminacyjnej, która skutkuje ograniczeniem kobiety jedynie do jej tradycyjnej roli, żony oraz matki.
Rzadziej poruszanym, choć równie istotnym wątkiem jest praktyka bacha bazi. Jest to obyczaj kultywowany głównie wśród ludności pasztuńskiej polegający na tańcu młodych chłopców ubranych w jaskrawe dziewczęce stroje, którzy mają dostarczać rozrywki dorosłym mężczyznom. Wielu naukowców spiera się, co do przyczyn występowania takiego zwyczaju, część z nich upatruje w nim wpływów hellenistycznych, jednak pewne jest to, że jest on silnie zakorzeniony w tej społeczności. Jest to o tyle kontrowersyjne, że są to najczęściej młodzi chłopcy pochodzący z ubogich rodzin, którzy pod ich przymusem, bądź z własnej woli podejmują się tego. Wynika to z wysokiego poziomu bezrobocia, inflacji oraz niedoboru żywności, który jest napędzany przez często występujące susze. Sytuację dodatkowo pogarsza kryzys gospodarczy spotęgowany zamrożeniem rezerw banku centralnego, co przyczyniło się do gwałtownego spadku PKB kraju oraz destabilizacji życia społecznego. Należy zauważyć, że ta praktyka często wiąże się z wykorzystaniem seksualnym nieletnich i przemocą seksualną, która usankcjonowana tradycją podtrzymuje przekonanie o jego słuszności. Warte podkreślenia jest, że talibowie reprezentujący radykalny nurt islamu jasno potępili te praktyki, za które grozi kara śmierci. Jednakże jednocześnie przyznali, że nie są w stanie skutecznie zwalczać tego zjawiska. Wynika to z ograniczonej kontroli nad terytorium kraju, w którym ogromną rolę odgrywają warlordowie. Ich silna pozycja pozwala im bezkarnie praktykować i podtrzymywać ten proceder. Brak realnej sprawczości rządu talibów, nawet pomimo szczerych chęci wykorzenienia tej niechlubnej tradycji, skutkuje niekończącą się tragedią wielu chłopców pozbawionych ochrony, wsparcia oraz życiowych perspektyw.
Afganistan jako obszar rywalizacji mocarstw
Przejęcie władzy przez talibów w 2021 roku wpłynęło na jego geopolityczną pozycję i relacje z innymi państwami. Pomimo braku uznania międzynarodowego wielu aktorów decyduje się prowadzić pragmatyczną politykę ukierunkowaną na realizację swoich interesów narodowych, dostrzegając w Afganistanie pewien potencjał:
- strategiczne położenie – kraj znajduje się na skrzyżowaniu Azji Środkowej, Południowej, Bliskiego Wschodu oraz Chin. Jest to historyczny węzeł szlaków handlowych, a jednocześnie jedno z najbiedniejszych państw świata, które jest pogrążone w głębokim kryzysie humanitarnym, co czyni je stosunkowo łatwym celem.
- zasoby naturalne – ze względu na słaby poziom industrializacji jego bogactwa pozostają w dużej mierze nienaruszone. Kraj dysponuje znacznymi złożami miedzi, żelaza, ropy naftowej, a także litu, który jest metalem ziem rzadkich o kluczowym znaczeniu przy produkcji nowoczesnych technologii.
Pierwszym państwem będzie Pakistan, który etniczne jest najbliższy Afganistanowi, ponieważ plemię Pasztunów zamieszkuje oba te państwa, a granica nazwana Linią Duranda jest w ich przekonaniu sztuczna, gdyż dzieli ich ojczyznę i przodków na pół. Pomimo tej bliskości, pomiędzy tymi państwami na przestrzeni lat dochodziło do wielu napięć. Jednym z nich jest kwestia wspierania terroryzmu przez Afganistan. Pakistan jest państwem silnie narażonym na występowanie tendencji odśrodkowych w postaci ruchów separatystycznych (Beludżystan) oraz organizacji terrorystycznych zwalczających ich reżim. Głównym zagrożeniem jest organizacja Tehrik-i-Taliban Pakistan (TTP), która ukrywa się na terytorium Afganistanu. Brak szczelnej granicy i opieszałość talibów w sprawie zwalczania oraz wydania członków TTP sprawia, że są oni pod silną presją Pakistanu, przez którego terytorium większość towarów jest dostarczanych. Dochodzi do blokad bądź opóźniania transportu dostaw do Afganistanu, które grożą pogłębianiu kryzysu humanitarnego i zapaści gospodarczej. Jest prawdopodobne, że to makiaweliczne podejście w dłuższej perspektywie może okazać się skuteczne. Ponadto państwo talibów jest również miejscem rywalizacji Pakistanu z Indiami, które początkowo odnosiły się sceptycznie do nowych władz, ponieważ w zdecydowany sposób wspierały odbudowę kraju (infrastruktura oraz edukacja) za poprzednich rządów. Jednak chęć ochrony swoich inwestycji oraz minimalizowania wpływów Chin oraz Pakistanu wymusza na New Delhi prowadzenie trudnych rozmów.
Kolejnym państwem jest Iran, który od początku był wrogo nastawiony do talibów, co wynikało z reprezentacji odmiennych odłamów islamu, sunnizmu i szyizmu. Jednak w 2021 roku wyraził ogromne zadowolenie z wycofania wojsk amerykańskich i wiązał duże nadzieje na budowę partnerskich relacji. Zostało to szybko zniweczone brakiem inkluzywnego rządu oraz wspieraniem terroryzmu. Iran, jako lider świata szyickiego jest jego obrońcą, stąd w otwarty sposób krytykuje dyskryminacyjną politykę względem Hazarów. Należy wspomnieć o budowie przez talibów tamy na rzece Helmand, która stanowi jedno z najważniejszych źródeł wody. Obie strony wzajemnie się oskarżają o kłamstwa i łamanie porozumienia dotyczącego rzeki, co znacznie utrudnia budowę trwałego konsensusu. Pomimo wyżej wymienionych sporów, Afganistan stał się dla Iranu znaczącym partnerem handlowym, o czym świadczy wzrost eksportu ropy naftowej oraz dofinansowanie budowy portu w Czabahar przez talibów.
Ostatnim państwem są Chiny, które chcą wykorzystać ewakuację wojsk amerykańskich z Afganistanu do realizacji swoich interesów. Jednym z nich jest pozyskanie bogactw naturalnych, a szczególnie metali ziem rzadkich, które pozwolą Xi Jing Pingowi na dalszą rywalizację z amerykańskim przemysłem high-tech. Stąd liczne inwestycje firm chińskich w afgański przemysł wydobywczy. Kolejnym czynnikiem jest geopolityczne położenie tego państwa, węzeł szlaków pomiędzy wieloma regionami pozwoli Pekinowi na ucieczkę przed izolację ze strony USA i ich sojuszników na Morzu Południowochińskim w postaci QUAD i wielu innych inicjatyw. W wyniku czego komunistyczny rząd chce włączyć Afganistan w inicjatywę CPEC, czyli korytarz handlowy pomiędzy Chinami a Pakistanem, będącego częścią inicjatywy Pasa i Szlaku. Jest to program obejmujący rozwój infrastrukturalny polegający na budowie nowych dróg, szlaków handlowych, kopalni (np. kopalnia miedzi w Ajnak), co dla talibów jest zbawienne. Chiny w ten sposób zneutralizują wpływy Indii w Azji Centralnej, co pozwoli im na dalszą ekspansję swojej koncepcji Community of shared destiny for mankind – Chiny nie chcą nikomu narzucać swojego systemu, najważniejsze w stosunkach międzynarodowych są obustronne zyski, a nie wyznawane wartości. Ponadto stabilizacja Afganistanu i zwalczanie prowincji Chorasan (ISIS-K), która stanowi zagrożenie dla obu państw, pozwoli Chinom zabezpieczyć granicę i ograniczyć radykalizację Ujgurów zamieszkujących Xinjiang.
Podsumowanie
Choć formalnie wieloletnia wojna na cmentarzysku mocarstw została zakończona, to pokój nie został osiągnięty. Władza została przejęta przez talibów, którzy przywracając Islamski Emirat Afganistanu, ustanowili państwo oparte na fundamentalizmie religijnym i terrorze. Kraj pogrążony jest w recesji i głębokim kryzysie humanitarnym. Pomimo izolacji Kabul stał się areną rywalizacji regionalnych i globalnych mocarstw, które próbują wykorzystać jego słabą pozycję do realizacji swoich interesów. Pokój pozostaje pozorny, Afganistan nadal jest jednym z najbardziej zapalnych punktów na świecie.
Bibliografia:
Machniak A.: Sytuacja w Afganistanie w latach 2021-2023 po wycofaniu międzynarodowej koalicji antyterrorystycznej, UR Journal of Humanities and Social Sciences, nr 4(29)/2023
Ożarowski R.: Afganistan od czasu przejęcia władzy przez talibów w 2021 roku, Przegląd Politologiczny 2024/1
Łukasiewicz P.: Talibowie : przekleństwo czy nadzieja Afganistanu, Kraków 2022
Kugiel P.: Afganistan po dwóch latach rządów talibów, Biuletyn PISM nr 111(2732)
Salim A.: ‘Bacha Bazi’ is Seeing a Revival Under the Taliban, International Policy Digest, Feb 24, 2025
Siddiqui U.: Guess who India, Pakistan and Iran are all wooing? The Taliban, Al Jazeera, May 23, 2025
Bezpiecznik.org 