Pierwsze pomysły dotyczące umieszczania ludzi w odosobnieniu pojawiały się już w starożytności, ze względu na potrzebę przetrzymania osoby, która popełniła czyn niedozwolony. W tym okresie historycznym nie istniały jednak więzienia we współczesnym tego słowa znaczeniu – nie stosowano wówczas kary pozbawienia wolności, a jedynie areszt. Jak wyglądała sytuacja w Polsce? Kiedy powstały więzienia na ziemiach polskich? W niniejszym artykule zostanie przedstawiona geneza i rozwój więziennictwa w Polsce.
Narodziny systemów karania na świecie
Patrząc na jeden z pierwszych aktów prawnych w historii – kodeks Hammurabiego z XVIII w. p.n.e. można zauważyć, że opierał się głównie na funkcji sprawiedliwościowej kary oraz na prewencji w postaci odstraszania. Kara miała być bezwzględna i wykonana natychmiast, co nie odpowiadało długotrwałemu osadzeniu w zakładzie. W starożytnej Grecji karano głównie grzywnami, wygnaniem i karą śmierci. Najsłynniejszym aresztowanym był najpewniej Sokrates, który pomimo prób swojej obrony, został skazany na karę śmierci. Natomiast w starożytnym Rzymie istniały już więzienia, czego przykładem było m.in. więzienie mamertyńskie, jednak były to miejsca kaźni oraz tymczasowego przetrzymywania ludzi przed wykonaniem wyroku lub w przypadku, gdy więźniowie mieli walczyć na arenie.
Początki więziennictwa w Polsce
W Polsce instytucja na wzór więzienia istniała już od XII wieku. Średniowieczne więzienia podobnie jak w starożytności niczym nie przypominały zakładów karnych w dzisiejszym tego słowa znaczeniu. Ich fundamentalne zadanie nie polegało na organizowaniu wykonania kary pozbawienia wolności, ale na przetrzymywaniu podejrzanego, w czasie toczącego się przeciwko niemu postępowania, aż do czasu wykonania orzeczonej kary. Z prawnego punktu widzenia z karą pozbawienia wolności na ziemiach polskich spotykamy się po raz pierwszy w 1447 r., w Statutach Kazimierza Jagiellończyka. W zależności od osoby stosowano różne formy izolacji: zamki, klasztory, wynajęte na ten cel karczmy. Okres wieków średnich charakteryzował się wyraźnym rozwojem kar o charakterze mutylacyjnym, polegających na okaleczeniu osadzonego. Obok tego rodzaju stosowano też kary w postaci infamii, chłosty, ogolenia połowy głowy, napiętnowania, niełaski, konfiskaty majątku oraz kary pieniężne.
Pierwsze historyczne więzienia w kraju
W drugiej połowie XVIII w. na ziemiach polskich powstają dwa pierwsze zakłady karne w dzisiejszym rozumieniu – Więzienie Marszałkowskie w Warszawie, założone w 1767 r. oraz więzienie w Kamieńcu Podolskim, założone w 1782 r.. Więzienie Marszałkowskie uznaje się za historycznie pierwsze polskie więzienie. Powstało ono z inicjatywy marszałka wielkiego koronnego Stanisława Lubomirskiego. Był to zakład doskonale zorganizowany, przeznaczony dla 65 skazanych, administrowany na wzór wojskowy na podstawie wydanej w roku 1767 „Ordynacji więziennej”. Skazani w więzieniu podlegali obowiązkowi pracy w obrębie zakładu lub w ramach systemu wynajmu poza zakładem. Co więcej, więźniowie mieli możliwość korespondencji i widzenia z rodziną.
Więziennictwo w czasach zaborów
W pierwszej połowie XIX wieku nastąpił rozwój więziennictwa – rozpoczęła się tzw. „Gorączka penitencjarna”, która ogarniała całą Europę, Stany Zjednoczone, wpływając również na ziemie polskie. W latach 1832-1834 zbudowana została Cytadela Warszawska, która oprócz twierdzy pełniła też rolę więzienia śledczego. W X Pawilonie tej twierdzy władze rosyjskie umieściły centralne więzienie śledcze dla więźniów politycznych w całym zaborze. Wśród więźniów znaleźli się tam m.in. Romuald Traugutt, Józef Piłsudski, Roman Dmowski i Róża Luksemburg. Okres zaborów charakteryzował się silnymi represjami wobec Polaków walczących z władzą rosyjską czy też pruską.
Okres II RP – powstanie polskiej Straży Więziennej i polskiego systemu penitencjarnego
Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. więziennictwo polskie tworzone było w zasadzie od nowa. Był to proces stopniowy, postępujący wraz z przyłączeniem poszczególnych ziem do odrodzonej Polski. Już w dniach 7 i 8 lutego 1919 r. Naczelnik Państwa Józef Piłsudski wydał dekrety o zorganizowaniu „Okręgowych Dyrekcji Więziennych” oraz w sprawie „Tymczasowych Przepisów Więziennych”. Na mocy tych aktów prawnych utworzono Straż Więzienną. W okresie międzywojennym w kraju funkcjonowało ponad 300 jednostek penitencjarnych, w których pracowało około 4 tys. funkcjonariuszek, funkcjonariuszy i pracowników cywilnych. W 1924 r. powstała Centralna Szkoła Ministerstwa Sprawiedliwości, w której szkolono funkcjonariuszy straży więziennej. W 1932 r. wydano rozporządzenie Prezydenta RP o Straży Więziennej, na podstawie którego więziennictwo funkcjonowało do roku 1954.
„Polskie Alcatraz” – więzienie ciężkie na Świętym Krzyżu
W 1819 r., w ramach represji wobec zakonników w Królestwie Polskim, władze Rosyjskie zlikwidowały klasztor benedyktynów na Świętym Krzyżu, tym samym od 1886 r. do 1914 r. powstało tam więzienie carskie. W 1918 r., decyzją nowych władz niepodległej Polski, utworzono Więzienie Ciężkie na Świętym Krzyżu. Jego naczelnikiem mianowano Mieczysława Butwiłowicza, dzięki któremu wyremontowano zniszczone budynki, poprawiając warunki życia w więzieniu, obniżając śmiertelność więźniów. Więzienie przeznaczone było dla skazanych na wieloletnie wyroki lub dożywocie. Jednymi z najbardziej znanych osadzonych byli: przemytnik Sergiusz Piasecki i przywódca Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów Stepan Bandera. Ponadto więźniowie pracowali w warsztatach tkackich, ślusarskich, kuźni i piekarni. Od 1924 r. funkcjonowała tam też szkoła i biblioteka.
II wojna światowa i okres PRL
W czasie II wojny światowej śmierć poniosło około 15% funkcjonariuszy Straży Więziennej. W większości zostali zamordowani przez NKWD w trakcie zbrodni katyńskiej lub polegli z rąk niemieckiego okupanta. Ci, którzy przeżyli działali w konspiracji, współpracowali z organizacjami takimi jak AK jako wywiadowcy, dostarczając, przenosząc informacje, pomagając uwięzionym, niejednokrotnie biorąc udział w akcjach uwalniających więźniów. Po II wojnie światowej Straż Więzienna weszła w struktury Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, a od 1956 r. została podporządkowana Ministerstwu Sprawiedliwości. Ponadto w lipcu 1954 roku Dekretem Rady Państwa zmieniono nazwę Straży Więziennej na Służbę Więzienną. W latach 60. działalność rozpoczęły zakłady karne typu półotwartego i otwartego, a także pojawił się w działaniach resocjalizacyjnych nowy system wolnej progresji. Rozwijano kształcenie więźniów, pojawiły się różne warianty leczenia antyalkoholowego, rozszerzono współpracę z rodzinami osadzonych.
Stan dzisiejszy
Aktualnie polska Służba Więzienna funkcjonuje w oparciu o ustawę o Służbie Więziennej z dnia 9 kwietnia 2010 r. z późniejszymi zmianami. Obecnie w Polsce działa 39 aresztów śledczych i 64 zakłady karne, w których służbę pełni ponad 28 tys. funkcjonariuszy i pracowników cywilnych.
Bibliografia:
Muzeum Niepodległości, T. Skoczek, Cytadela warszawska: X i XI Pawilon, Brama Bielańska, red. T. Skoczek, str. 93-97, Warszawa 2014.
T. Kalisz, Kara pozbawienia wolności na ziemiach polskich od XV do połowy XIX wieku, Wrocław 2020.
J. Rafacz, Więzienie marszałkowskie w latach 1768-1795,, Lwów 1932
Rys historyczny Służby Więziennej – Służba Więzienna (dostęp 19.07.2025)
Lata poniżenia | Święty Krzyż (dostęp 19.07.2025)
Przegląd dziejów więziennictwa polskiego | tekst nr 45580 (dostęp 20.07.2025)
Bezpiecznik.org 