W 1922 r. część Górnego Śląska objęta została przez Polskę, co wiązało się z utworzeniem na przejętym obszarze polskiej administracji. Na terenach nowo utworzonego autonomicznego województwa śląskiego, którego powstanie zapowiedziano już 15 lipca 1920 r., zgodnie z ustawą konstytucyjną Sejmu II RP, powołano odrębną formację policyjną odpowiedzialną za zapewnienie bezpieczeństwa i porządku. W niniejszym artykule zostanie omówiona historia formacji Policji Województwa Śląskiego w II RP.
Utworzenie formacji
Ustawa konstytucyjna z 1920 r. czyli statut organiczny dla województwa śląskiego zapewniał też autonomię w zakresie organizacji sił policyjnych. W pracach nad ustawą wzorowano się na polskiej ustawie o organizacji Policji Państwowej z 24 lipca 1919 roku. Ostatecznie Policję Województwa Śląskiego utworzono na mocy rozporządzenia wojewody śląskiego z 17 czerwca 1922 r. i zatwierdzono ustawą Sejmu Śląskiego z dnia 2 marca 1923 roku. Była ona niezależna od policji państwowej, a podlegała wyłącznie wojewodzie oraz Sejmowi Śląskiemu i była utrzymywana z zasobów Skarbu Śląskiego, z własnym zawieszeniem prawnym, szkoleniem oraz zasadami naboru kandydatów do służby.
Organizacja
Policja Województwa Śląskiego organizacyjnie była dostosowana do podziału administracyjnego województwa. Główna Komenda miała siedzibę w Katowicach, a jej komendant był równoprawny komendantowi Policji Państwowej. Komendzie Głównej podlegały komendy powiatowe i miejskie z komendantami odpowiedniego szczebla. W mniejszych gminach oraz małych miastach utworzono posterunki. Posterunek ponosił w swym rejonie odpowiedzialność za porządek i bezpieczeństwo publiczne w gminie miejskiej, gminie wiejskiej lub w kilku gminach.
Odpowiednio do podziału administracyjnego województwa śląskiego w 1922 r. utworzono komendy powiatowe w miastach takich jak Bielsko-Biała, Cieszyn, Lubliniec, Pszczyna, Ruda Śląska, Rybnik, Świętochłowice i Tarnowskie Góry. Dla powiatu katowickiego oraz miasta Katowice powołano wspólną Miejską i Powiatową Komendę, a dla Królewskiej Huty (Chorzowa) – jedyną w województwie Miejską Komendę. Stosownie do zmian podziału administracyjnego województwa w 1924 r. została zlikwidowana Powiatowa Komenda w Rudzie Śląskiej, a w 1939 r. – Powiatowa Komenda w Świętochłowicach. Największym zmianom organizacyjnym podlegały komisariaty i posterunki oraz inne jednostki podporządkowane komendantom powiatowym, w zależności od potrzeb powstawały nowe komisariaty i posterunki, a inne likwidowano.
W ramach struktur organizacyjnych Głównej Komendy w Katowicach, na zasadach obecnych wydziałów, utworzono oddziały: I Administracyjny i Adiutantury, II Gospodarczy, III Szkolny, IV D (Policji Politycznej) oraz Oddział Inwigilacyjny. Oprócz nich utworzono też zwarty batalion policyjny, zwany Oddziałem Konnym Głównej Komendy oraz Oddział Kontroli Granicznej. Pod względem personalnym oraz podziału na referaty, najbardziej rozbudowany był Oddział I Administracyjny i Adiutantury, który obejmował całokształt działalności administracyjnej. Oddział II Gospodarczy zajmował się sprawami zaopatrzenia i inwestycji technicznych, a Oddział IV D (Policji Politycznej) – walką z przestępczością polityczną i zwalczaniem działalności szpiegowskiej (miał swoje odpowiednie komórki w komendach powiatowych).
Funkcjonariusze i ich służba
Pierwszymi funkcjonariuszami nowo utworzonej Policji byli przeważnie ludzie doświadczeni w służbie. Wcześniej wchodzili oni w skład różnych formacji, działających na Górnym Śląsku w okresie powstań śląskich i po rozpadzie w 1918 r. monarchii austro-węgierskiej na terenach Śląska Cieszyńskiego. Oprócz funkcjonariuszy Policji Województwa Śląskiego trzon formacji stanowili też żandarmi Żandarmerii Krajowej Księstwa Cieszyńskiego, która z dniem 7 sierpnia 1922 roku została w całości włączona w struktury policji województwa.
Głównym zadaniem formacji było utrzymanie spokoju, bezpieczeństwa i porządku publicznego na podlegającym jej obszarze województwa śląskiego. Policjanci brali udział w zwalczaniu różnych przestępstw pospolitych oraz działali prewencyjnie, zabezpieczając uroczystości i imprezy masowe. Przygraniczny oraz autonomiczny charakter województwa, a także stała obecność mniejszości niemieckiej powodowały również, że policja była odpowiedzialna za monitorowanie działalności politycznej oraz inwigilacje partii i stronnictw.
Szkolenie
Wraz z utworzeniem Policji Województwa Śląskiego rozpoczęto prace nad organizacją policyjnego szkolnictwa. Pierwszy ośrodek szkoleniowy – Szkoła Policji dla posterunkowych i przodowników powstał w Świętochłowicach, a pierwsi słuchacze zaczęli naukę 2 sierpnia 1922 roku. Kolejne ośrodki powstały przy jednostkach miejskich i powiatowych w Katowicach, Bielsku-Białej i Królewskiej Hucie. W 1926 r. w wyniku centralizacji działalność rozpoczęła Komenda Szkoły Policji Województwa Śląskiego w Katowicach, a od 1931 r. funkcjonująca pod nazwą Komenda Rezerwy Policji Województwa Śląskiego w Katowicach. Przejęła ona cały zakres dydaktyczny szkolenia zawodowego śląskich policjantów, a szkolących się tam funkcjonariuszy wykorzystywano do działań prewencyjnych w terenie.
Kres formacji
Koniec Policji Województwa Śląskiego nastąpił wraz z wybuchem II wojny światowej. Już w 1938 r., w związku z niepewną sytuacją polityczną na świecie, formacji dodano nowe obowiązki, a samych funkcjonariuszy objęto mobilizacją. W pierwszych dniach września 1939 r. śląscy policjanci prowadzili walkę w obronie polskich granic z regularnymi jednostkami Wehrmachtu, a następnie rozpoczęli ewakuację do punktów koncentracji wojsk polskich na wschodzie. Po 17 września i napaści Związku Radzieckiego na Polskę większość funkcjonariuszy policji polskiej i śląskiej dostała się do sowieckiej niewoli. Wiosną 1940 r. część z nich podzieliła tragiczny los Polaków – ofiar Zbrodni Katyńskiej. Nielicznym udało się ewakuować za granicę.
Formalnie Policja Województwa Śląskiego nigdy nie została rozwiązana, jednakże oficjalnie przestała istnieć 6 maja 1945 r., kiedy Krajowa Rada Narodowa zniosła bezprawnie statut organiczny województwa śląskiego, ustawiający autonomię polskiej części Górnego Śląska. Przez okres PRL historia Policji Województwa Śląskiego została skazana na zapomnienie, a sami byli funkcjonariusze byli prześladowani przez władze komunistyczne.
Po 1989 r. władze nowej, demokratycznej już Polski, podtrzymały w mocy ustawę konstytucyjną Krajowej Rady Narodowej, znoszącą autonomię śląską jako jeden z nielicznych aktów prawnych wydanych przez komunistów w Polsce, tym samym nie powołując formacji do życia.
Bibliografia:
Ustawa Konstytucyjna z 15 lipca 1920 r. zawierająca statut organiczny Województwa Śląskiego (Dz. U. R.P. z 1920 r. Nr 73, poz. 497)
Korol-Chudy A., Grześkowiak G. Pamiętaj, że nosisz mundur. Policja Województwa Śląskiego w stulecie utworzenia. Katowice 2022
Grześkowiak G., Mikitin J., Policja Autonomicznego Województwa Śląskiego 1922–1939, Katowice 2014
Mikitin J., Grześkowiak G., Policja Województwa Śląskiego 1922–1939, Warszawa 2008
Bezpiecznik.org 