Co zostawił po sobie kolonializm?
Kolonializmem nie są jedynie nowe granice, czy flaga – jest to przede wszystkim wyzysk strukturalny. Kolonizatorzy przenieśli do dawnych kolonii gospodarkę rabunkową: surowce wydobywano, a gotowe produkty sprzedawano z zyskiem. Tworzono monokultury lub kopalnie, ale niemal niczego poza nimi: brakowało przemysłu, edukacji, lokalnych instytucji. To była “gospodarka na eksport”- czyli bardzo szybkie zyski dla metropolii, ale znikome lub żadne perspektywy dla ludności lokalnej.
Dlaczego te państwa ciągle “nie mogą wstać z kolan”?
Firmy zachodnie i neokolonialne
Multinarodowe korporacje nadal eksploatują zasoby byłych kolonii – zyski często ulokowane są poza krajem, a lokalne elity mają niewielki udział. To jest współczesna forma kolonializmu: surowce i tania siła robocza dla Zachodu, minimalne korzyści dla mieszkańców.
Teoria zależności, czyli Dependency Theory
Według tej teorii zasoby płyną z peryferii (bogate w surowce, ale biedne kraje) do centrum (bogate państwa), pogłębiając nierówności. To nie jest zatem tylko historia – to zwłaszcza struktura światowej gospodarki.
Słabe instytucje przez dziedzictwo kolonialne
Tam gdzie koloniści mogli osiedlać się (przykładem jest Ameryka Północna), budowano solidne instytucje i dobrze prosperujące miasta. W miejscach mniej sprzyjających, jak Środkowa Afryka, stworzyli instytucje służące wyłącznie wyzyskowi – co ma miejsce po dzisiaj.
Jak działają klątwa surowcowa i renta surowcowa?
Klątwa surowcowa, ang. resource curse
Paradoksalnie kraje bogate surowcowo rozwijają się wolniej, niż te bez zasobów. Dlaczego tak i jakie są determinanty sprzyjające powstawaniu tego zjawiska:
- Dutch disease, efekt choroby holenderskiej – “boom” surowcowy napędza kurs waluty, co osłabia eksport innych sektorów, np. przemysłu.
- Brak reinwestycji i dywersyfikacji – dochody z surowców idą do wąskiej elity, zamiast wspierać edukację, przemysł czy innowacje. Brakuje nowoczesnych technologii, innowacyjnych zmian.
- Autorytaryzm i korupcja – państwa opierające się na dochodach z surowców nie potrzebują podatków, dlatego władza nie zostaje rozliczana, rzadziej także rozwija się demokracja.
- Konflikty, napędzane przez surowce – walka toczy się o kontrolę, wybuchają zamieszki, wojny domowe paraliżujące i destabilizujące państwa.
Renta surowcowa, ang. resource rent
Jest to ściśle ujmując zysk osiągany z wydobycia surowców. W krajach, gdzie dochody trafiają do elity, a nie do państwa i społeczeństwa, tworzy się struktura rentierska, która hamuje rozwój innych sektorów i delegitymizuje instytucje.
Czy surowce + przeszłość kolonialna to pułapka?
Kolonialne gospodarki były projektowane pod eksport surowców: kopalnie surowców, plantacje owoców i orzechów. Po niepodległości niewiele się wówczas zmieniło, nadal pozostała zachodnia zależność. Ceny surowców są bardzo zmienne – kiedy spadają, budżety państw drastycznie cierpią, co destabilizuje kraj i jego gospodarkę.
Republika Środkowoafrykańska – posiada duże dochody z drewna i diamentów, jednak wciąż panuje skrajna biedna, większość ludzi żyje w ubóstwie, a krajem rządzą siły zbrojne.
Demokratyczna Republika Konga – posiada zasoby warte miliardy, jednocześnie nie wpływając na poprawę bytu mieszkańców.
Nigeria – prowadzi się potężne wydobycia ropy, z których zyski trafiają wyłącznie do nigeryjskich elit.
Czy da się z tego wyjść?
Jedynym realnym wyjściem z pułapki surowcowej i dziedzictwa kolonializmu jest stworzenie dobrze przemyślanej strategii rozwoju wewnętrznego. Kluczową rolę odgrywa tutaj dywersyfikacja gospodarki, czego przykładem mogą być takie państwa jak Malezja czy Chile, które świadomie inwestowały w edukację, przemysł oraz eksport dóbr przetworzonych, a nie jedynie surowców naturalnych. Równie istotne jest budowanie silnych instytucji i przejrzystych mechanizmów działania państwa, które pozwalają zamieniać zyski z renty surowcowej w kapitał społeczny. Wreszcie, konieczna jest stabilizacja fiskalna, aby przeciwdziałać kryzysom gospodarczym i humanitarnym, które w innym przypadku mogą się pogłębiać i utrwalać zależność od zewnętrznych czynników.
Bibliografia:
Bartosz Totleben: Ekonomiczne i polityczne uwarunkowania upadłości państwa, Poznań 2017
Radosław Bania: Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe w regionie Bliskiego Wschodu i Północnej Afryki (MENA) u progu XXI wieku, 2012
Katarzyna Górak-Sosnowska, Małgorzata Grącik-Zajaczkowski, Aleksander Kobyłka, Agnieszka Rybaczyk, Urszula Markowska-Manista: W stronę rozwoju. Drogi Azji i Afryki, 2009
Agnieszka Witoń: Poziom życia a wzrost gospodarczy w Afryce Subsaharyjskiej w dobie globalizacji, 2020
Javier Blas i Jack Farchy: Świat na sprzedaż. Kulisy dziennikarskiego śledztwa w sprawie handlu zasobami Ziemi, 2021
Bezpiecznik.org 