Obecność współczesnego konfliktu na Ukrainie powoduje wzrost zainteresowania prasy tamtejszymi działaniami wojennymi. Największa uwaga skupia się na samych walkach: wielkich kulach ognia, działaniach wojsk pancerno-zmechanizowanych, artylerii oraz lotnictwie. Dużym problemem okazało się rozróżnienie różnego rodzaju pojazdów – np. bojowe transportery omyłkowo nazywane są czołgami. Dlatego skupiając się na wojskach naziemnych (głównie pancernych) podejmuję próbę odróżnienia pojazdów używanych przez wojska pancerno-zmechanizowane.
Definicje ogólne
Pojazdami pancernymi nazywamy środki wykorzystywane w wojskach lądowych. Stosowane są głównie przez jednostki pancerno-zmechanizowane w ramach działań ofensywnych, jak i obronnych. Ich klasyfikacja oraz organizacja w strukturach wojskowych zależy od sił zbrojnych danego państwa oraz przyjętej doktryny dotyczącej konstrukcji i użycia tych pojazdów.
Pojazd mechaniczny oznacza środek służący do przemieszczania się – samodzielnie, przy pomocy kół, gąsienic lub płóz. Przemieszczanie to może odbywać się również po torach kolejowych. Istotny jest fakt, że nawet brak zdolności do samodzielnego poruszania się nie dyskwalifikuje pojazdu z tej klasyfikacji – przykładem mogą być stanowiska przeciwlotnicze używane w trakcie konfliktu w Wietnamie.
Pochodzenie definicji
Termin „pancerne” pochodzi od słowa „pancerz”. Pojazdy wojskowe najczęściej utożsamiane są z ich najcięższą odmianą, czyli czołgami, które stały się symbolem wojsk pancernych – ściśle związanych z ochroną i siłą ognia. Jednak nie tylko czołgi są odporne na zagrożenia – choć w różnym stopniu – również inne, lżej opancerzone pojazdy pełnią istotną rolę w doktrynie pancernej danego państwa. Do pojazdów pancernych zalicza się środki specjalnie zaprojektowane dla wojsk lądowych i odpowiednio wzmocnione przed oddziaływaniem czynników zewnętrznych. Ich definicja w dużej mierze opiera się na założeniach doktrynalnych dotyczących przeznaczenia, sposobu użycia oraz konstrukcji sprzętu dostosowanego do realizacji celów strategicznych i operacyjnych.
W latach 90. XX wieku, w ramach Traktatu o Konwencjonalnych Siłach Zbrojnych w Europie, opracowano jednolitą definicję czołgu oraz sprzętu pancernego. Celem traktatu było ograniczenie liczby sztuk uzbrojenia. W podpisaniu dokumentu uczestniczyły państwa Europy Zachodniej, Układu Warszawskiego oraz Stany Zjednoczone.
Definicje pojazdów
Czołg bojowy to opancerzony pojazd samobieżny, wyposażony w silne uzbrojenie w postaci głównej armaty prowadzącej ogień bezpośredni i zdolnej do wystrzeliwania pocisków o dużej prędkości początkowej. Przeznaczony jest do zwalczania celów opancerzonych i innych. Charakteryzuje się wysoką mobilnością w terenie oraz zapewnia wysoki poziom ochrony. Nie może być przeznaczony do transportu żołnierzy. Pojazdy tego typu stanowią podstawowy element uzbrojenia wojsk pancernych i pancerno-zmechanizowanych. Ich masa musi przekraczać 16,5 tony (bez amunicji, paliwa, płynów hydraulicznych itd.), a uzbrojenie powinno obejmować armatę z pełnym obrotem wieży (360°) i kalibrem co najmniej 75 mm. Definicja ta nie ogranicza się wyłącznie do pojazdów gąsienicowych – pojazdy kołowe również mogą zostać uznane za czołgi, jeśli spełniają powyższe wymagania. Do najbardziej znanych przykładów należą: Challenger 2, Leclerc czy K2.
Czołg lekki – termin określający pojazd pancerny o zredukowanej masie, który – w zależności od decyzji doktrynalnych danego państwa – może pełnić różne funkcje. Cechuje się słabszym opancerzeniem w porównaniu do cięższych typów czołgów oraz uzbrojeniem o mniejszym kalibrze. Tego typu pojazdy odgrywają istotną rolę w strukturach wojskowych niektórych państw, np. Chin.
Czołg średni – pojazd łączący dobrą mobilność, relatywnie odporny pancerz i odpowiednią siłę ognia. Stanowi kompromis pomiędzy czołgami lekkimi i ciężkimi. Projektowanie takich pojazdów wymagało rezygnacji z części ochrony pancernej na rzecz mobilności. Czołgi średnie były preludium do ich współczesnego następcy czyli MBT. Najbardziej znanym przykładem są radzieckie czołgi z rodziny T-34.
Czołg ciężki – często określany mianem czołgu przełamania. Charakteryzował się wysoką odpornością i dużą siłą ognia – kosztem mobilności. Doświadczenia II wojny światowej wykazały jednak, że produkcja kosztownych i mniej licznych pojazdów o wysokich walorach bojowych była nieekonomiczna i nieopłacalna. W okresie zimnej wojny państwa skupiły się na rozwoju czołgów średnich i podstawowych, które były łatwiejsze w logistyce, mniej problematyczne dla infrastruktury i bardziej niezawodne. Ostatnimi przedstawicielami tej klasy były m.in. francuski AMX-50 czy radziecki prototyp Objekt.279.
MBT, czyli Main Battle Tank – czołg podstawowy, który łączy w sobie mobilność czołgu średniego z ochroną czołgu ciężkiego. Pojazdy tej klasy określane są mianem podstawowych, ponieważ stanowią główny trzon wojsk pancerno-zmechanizowanych. Wyparły one wcześniejsze typy czołgów w wyniku rozwoju broni przeciwpancernej, zmian doktryn oraz postępu technologicznego.
Bojowy wóz opancerzony – pojazd pancerny samobieżny o dobrej mobilności w terenie, jednak niespełniający definicji czołgu ze względu na słabsze uzbrojenie oraz brak wieży z możliwością pełnego obrotu. Może być przystosowany do przewozu grupy żołnierzy. Do tej kategorii zaliczają się m.in. transportery opancerzone, bojowe wozy piechoty oraz pojazdy pancerne ciężko uzbrojone.
Transporter opancerzony to bojowy pojazd pancerny przeznaczony do przewozu drużyny piechoty. Wyposażony w armatę o kalibrze nieprzekraczającym 20 mm, będącą elementem stałym lub integralnym konstrukcji.
Bojowy wóz piechoty – opancerzony pojazd przeznaczony do przewozu drużyny, umożliwiający jej prowadzenie ognia z wnętrza. Wyposażony w armatę kalibru powyżej 20 mm, a często również w wyrzutnie przeciwpancernych pocisków kierowanych. Stanowi podstawowy element uzbrojenia wojsk zmechanizowanych oraz piechoty zmotoryzowanej.
Bojowy wóz z ciężkim uzbrojeniem to opancerzony pojazd bojowy, który nie mieści się w definicji transportera opancerzonego, bojowego wozu piechoty ani czołgu. Wyposażony w armatę kalibru co najmniej 75 mm, do prowadzenia ognia bezpośredniego. Ma masę własną przekraczającą 6 ton.
Reasumując: sposób, w jaki dane państwo klasyfikuje pojazd, zależy od jego założeń doktrynalnych. Jednakże Traktat o Konwencjonalnych Siłach Zbrojnych w Europie wypracował wspólną definicję tych pojazdów, zaakceptowaną przez większość państw europejskich i nie tylko. Nie trzeba jednak zagłębiać się w założenia konstrukcyjne danego kraju, aby odróżnić najbardziej podstawowe pojazdy pancerne – jak np. czołg od bojowego wozu piechoty (BWP).
Bibliografia:
Traktat o konwencjonalnych siłach zbrojnych w Europie, 19.11.1990, http://g.ekspert.infor.pl/p/_dane/akty_pdf/DZU/1995/15/73.pdf (30.08.2025)
J. Wolski: Czołgi lekkie – powrót do łask, Nowa Technika Wojskowa, 03.2021 , Nr 3/2021, s.16
M. Fiszer, J. Gruszczyński: Czołg T-34-85, Technika Wojskowa Historia, 04.2012, www.magnum-x.pl/artykul/czolgt3485 (30.08.2025).
Ministerstwo Obrony Narodowej, Czołgi K2, https://www.gov.pl/web/obrona-narodowa/czolgi-k2?fbclid=IwY2xjawJWbTFleHRuA2FlbQIxMAABHe8B7zdQDFAOQMFhWV1Dv_eQ28jo-RB36Q_BsfciwhV_Z7QCsQznG3Giew_aem_E6zhisVZQ7NGsb0oGKWfhw (30.08.2025)
M. Starzyk: Definicja Pojazdu i Pojazdu Mechanicznego – Rozważania i Uwagi, Studenckie Zeszyty Naukowe, http://szn.umcs.pl (19.03.2025), s. 1.
Ł. Przybyło: Doktryny Wojenne. Historia i ocena, Tetragon, Warszawa 2018.
Bezpiecznik.org 