Azbest jest materiałem, który zna niemal każdy, a temat jego utylizacji w ostatnich latach wielokrotnie pojawiał się w mediach. Jest to bardzo ważny element z punktu widzenia bezpieczeństwa ekologicznego ze względu na skalę tego problemu. Ponadto obecnie wszystko wskazuje na to, że utylizacja azbestu wymaga więcej czasu i zaangażowania niż pierwotnie przypuszczano.
Historia i popularność produktów azbestowych
Materiały budowlane bazujące na azbeście były niegdyś bardzo popularne. Azbest i jego pochodne były wykorzystywane do budowy bloków, domów oraz w zakładach przemysłowych. W pierwszych dekadach istnienia PRL materiał ten zyskał ogromną popularność za sprawą swoich dobrych właściwości budowlanych, jak na tamte lata oraz ze względu na niską cenę i łatwą dostępność. Wydawało się nawet, że może stać się budulcem niemalże idealnym do wielu zastosowań. Stosunkowo szybko pojawiły się jednak wątpliwości co do bezpieczeństwa stosowania azbestu w budownictwie. Głównym zastrzeżeniem było rakotwórcze działanie włókien azbestowych, szczególnie niebezpieczne w procesie obróbki i montażu wyrobów mających w składzie azbest. W okolicach lat 70-tych XX wieku zaczęły pojawiać się pierwsze badania i dokumenty potwierdzające szkodliwość włókien azbestu dla zdrowia człowieka. Od 2005 roku Unia Europejska całkowicie zakazała stosowania wyrobów azbestowych, a poszczególne państwa wprowadzały podobne zakazy na przełomie XX i XXI wieku. W Polsce takie przepisy wchodziły w życie już w latach 1995-1999, natomiast niektóre państwa azjatyckie wprowadziły takie rozwiązania prawne dopiero w okolicach 2010 roku.
Sam zakaz używania wyrobów azbestowych nie rozwiązał w pełni problemów, ponieważ konieczne było pozbycie się azbestu, który był używany powszechnie w poprzednich dekadach. Szybko powstał problem utylizacji materiałów zawierających azbest. Po pierwsze należało się zmierzyć z powszechnością stosowania tego materiału, bowiem w wyniku inwentaryzacji ujawniono aż 8,5 miliona ton azbestu znajdującego się w Polsce. Koszt utylizacji tych odpadów był w niektórych przypadkach bardzo wysoki. Sprawiało to, że dla niejednego gospodarstwa domowego taki wydatek byłby nie do przyjęcia. Kolejne wyzwanie stanowi przekonanie ludzi do słuszności całej akcji. W związku z tym powstała konieczność stworzenia programu z gotowymi rozwiązaniami, które ułatwią i przyspieszą utylizację azbestu w Polsce. W wyniku zapotrzebowania na takie rozwiązania od 2003 roku wszedł w życie Plan Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2003-2032. Został on jednak zaktualizowany w 2008 roku i obecnie obowiązujący dokument ma określone ramy funkcjonowania od 2009 do 2032 roku. W ramach owego planu za główne cele wyznaczono usunięcie i unieszkodliwienie wyrobów zawierających w sobie azbest oraz minimalizację negatywnych skutków zdrowotnych spowodowanych obecnością azbestu na terytorium kraju. Ponadto założono, że do 2032 roku Polskę uda się oczyścić z azbestu, co było dosyć optymistycznym scenariuszem, zważywszy na ilość tych odpadów. W ramach programu usuwania azbestu powstała również baza danych o nazwie „Baza Azbestowa”, która miała na celu ułatwić gromadzenie i wymianę informacji na temat ilości odpadków do utylizacji w poszczególnych gminach. Rozwiązanie to miało ułatwić występowanie o dofinansowania do utylizacji odpadów i koordynację działań.
Niepokojące statystyki
Pomimo zaprzestania stosowania azbestu i wprowadzenia od 2003 roku rządowego programu mającego koordynować i wspomagać usuwanie azbestu na wszystkich szczeblach, obecnie odpady azbestowe nadal stanowią ogromny problem dla państwa oraz zagrażają zdrowiu ludzi i środowisku. Według raportu Najwyższej Izby Kontroli z 2022 roku na tamten moment udało się usunąć tylko niecałe 17% odpadów azbestowych. Oznacza to, że zgodnie z dostępnymi danymi na rok 2022 do utylizacji pozostało jeszcze ok. 7 milionów ton azbestu, co stanowi ogromny problem. Jeśli utylizacja tych materiałów będzie trwała nadal w takim tempie to ich pozbycie się potrwa jeszcze w wielu gminach ok. 100 lat. W związku z tym, już teraz jest pewne, że Polsce nie uda się zrealizować programu, zgodnie z którym kwestia ta miała zostać rozwiązana do 2032 roku. Najwyższa Izba Kontroli jako największe problemy i utrudnienia w realizacji programu określa:
- nierzetelne dane wprowadzone do systemu Bazy Azbestowej, które utrudniały koordynowanie działań,
- brak kontroli stanu wyrobów azbestowych w niektórych gminach,
- źle przeprowadzona inwentaryzacja wyrobów zawierających w sobie azbest,
- zbyt małe zaangażowanie gmin we wspomniany program.
Ponadto dużym problemem okazało się niedopracowanie programu pod kątem finansowania. Bowiem zapewnione jest jedynie pokrycie kosztów demontażu i unieszkodliwienia odpadów zawierających azbest, jednak nie przewidziano wsparcia w postaci współfinansowania do montażu np. nowych pokryć dachowych. W związku z tym w wielu miejscach ludzie nie decydują się na pozbycie azbestu, ponieważ nie przeszkadza im on w codziennym funkcjonowaniu, a koszt takiej operacji jest dla nich nieakceptowalny. Najwyższa Izba Kontroli stwierdziła, że bardzo często wsparcie ze strony państwa pokrywało tylko 10% całej inwestycji związanej z pozbyciem się azbestu z dachu. Nie bez znaczenia jest również fakt niekompletnych danych wprowadzonych do Bazy Azbestowej.
Najwyższa Izba Kontroli przygotowała zalecenia, które mogą pomóc w uporaniu się z problemem. Zdaniem kontrolerów, aby zwalczyć problem utylizacji azbestu konieczne jest przeorganizowanie obecnego programu tak, aby zachęcić ludzi do pozbycia się odpadków azbestowych. Ponadto niezwykle potrzebne jest zaangażowanie jednostek samorządu terytorialnego w rzetelne i dokładne prowadzenia Bazy Azbestowej. Pomocne byłyby również szkolenia dla pracowników gmin, aby sprawniej byli oni w stanie obsługiwać cały proces. Bez tych zmian na pewno nie uda się uporać z tym wyzwaniem w ciągu najbliższych lat.
Warto również dodać, że problemem jest także sama utylizacja azbestu. Jedynym skutecznym sposobem na jej przeprowadzenie jest tak naprawdę odpowiednie zabezpieczenie tych odpadów w ziemi, na uprzednio przygotowanym terenie. Niestety w tym aspekcie jest również wiele do poprawy, ponieważ kwestia nielegalnych i nieprzygotowanych składowisk odpadów, z którą zmaga się Polska, dotyczy tych, na których składowany jest azbest. Bez spełnienia odpowiednich procedur dotyczących transportu azbestu i jego składowaniu może być on niebezpieczny dla osób zajmujących się jego utylizacją oraz dla osób, które mogą w przyszłości natrafić na błędnie zabezpieczone odpady.
Pozbycie się azbestu jest wyzwaniem nie tylko dla Polski, ale również dla całej Europy. W wielu państwach nadal znajdują się ogromne ilości tego materiału. Według unijnych danych z 2022 roku aż 78% przypadków nowotworów pochodzenia zawodowego w Unii Europejskiej ma związek z azbestem. Jest to efekt kontaktu ludzi z azbestem, jaki miały te osoby kilka dekad temu. Jednak pomimo odejścia od stosowania azbestu ryzyko nadal występuje ze względu na powszechne zastosowanie materiałów azbestowych w naszym otoczeniu. Szacuje się, że w UE obecnie od 4 do 7 milionów osób jest narażonych na kontakt z azbestem w miejscu pracy, głównie w sektorze budownictwa. Instytucje unijne dostrzegają ten problem i promują mechanizmy mające na celu między innymi ochronę pracowników oraz pomoc osobom poszkodowanym w wyniku kontaktu z azbestem. Ponadto Unia Europejska stara się przyspieszyć usuwanie azbestu i termomodernizacje budynków, ponieważ te tematy często się ze sobą łączą.
Podsumowanie
Problem azbestu jest niezwykle powszechny i pomimo prób uporania się z nim od wielu dekad nadal stanowi on duże zagrożenie dla ludzi i środowiska. Na przykładzie Polski już wiadomo, że bez zwiększenia wydatków na pozbywanie się azbestu oraz edukacji społeczeństwa w tym temacie szczególnie na terenach wiejskich, nie uda się w najbliższym czasie pozbyć tego problemu.
Bibliografia:
Azbest z ciężarówek trafiał prosto do ziemi. Niebezpieczny proceder w Busku-Zdroju
Tykająca bomba ekologiczna w Zgierzu. Utrapienie trwa od 20 lat
Historia azbestu – od euforii do zakazu
Program Oczyszczania Kraju z Azbestu na lata 2009 – 2032
Informacja o wynikach kontroli – usuwanie wyrobów zawierających w sobie azbest, Najwyższa Izba Kontroli
Bezpiecznik.org 