W 2024 roku Turcja podpisała z Somalią umowę dotyczącą zapewnienia bezpieczeństwa wód terytorialnych i zaczątków somalijskiej marynarki wojennej. Umowa ta jest sygnałem rosnącej roli Turcji w Afryce oraz jej ambicji jako regionalnego mocarstwa. Aktywność Turcji w regionie zintensyfikowała się po zwycięstwie Partii Sprawiedliwości i Rozwoju (Adalet ve Kalkınma Partisi, AKP). Zwycięska partia w duchu dziedzictwa Imperium Osmańskiego stawiała na zwiększenie roli Turcji w regionie i na arenie międzynarodowej. Celem niniejszego artykułu jest syntetyczne przedstawienie rozwoju myśli strategicznej Turcji wobec Afryki i zwiększenia aktywności tureckiej dyplomacji w regionie.
Po roku 2002, kiedy władzę w kraju uzyskała AKP (partia obecnego prezydenta Erdoğana, która krajem rządzi do dzisiaj) kierunek i intensywność dyplomacji tureckiej uległy istotnym zmianom. Po dekadach republikańskiego “unikania imperialnych przygód”, nowe władze obrały sobie za cel zwiększenie roli Turcji na arenie międzynarodowej, kierując się takimi ideami jak propagowane przez Erdoğana “świat jest większy niż pięć”, wzywające do reformy systemu ONZ. Z perspektywy konceptualnej kluczową postacią w kreowaniu tureckiej polityki zagranicznej był Ahmet Davutoğlu, teoretyk polityki zagranicznej, pełniący funkcję ministra spraw zagranicznych (2009 – 2014) i premiera (2014 – 2016). W “Strategicznej głębi” wydanej w 2001 roku nakreślił on ramy teoretyczne, historyczne, konceptualne i wdrożeniowe nowej strategii polityki zagranicznej. Jako główne środki do osiągnięcia postawionych celów autor wymieniał wsparcie humanitarne i rozwojowe, politykę kulturową, inwestycję czy “moralną politykę zagraniczną”. Zgodnie z tą myślą w latach późniejszych można było zauważyć znaczącą aktywność Turcji w takich regionach jak Bliski Wschód, Kaukaz Południowy czy Afryka Północna i Róg Afryki istotne z punktu strategicznego oraz Azji Centralnej, którą z Turcją łączą czynniki kulturowe w ramach “panturkizmu”.
Pierwszym zauważalnym krokiem Turcji w kierunku Afryki było zatwierdzenie “Afrykańskiego Planu Działania” w listopadzie 1998 roku. Strategia ta nie odniosła jednak znaczących sukcesów – co spowodowane było niedoborem środków, m.in. gospodarczych – choć przygotowała fundamenty dla dalszej współpracy w obszarach takich jak gospodarka, polityka czy kultura. Zainteresowanie Ankary Afryką wzrosło po roku 2002. Trzy lata później, rok 2005 ogłoszono “Rokiem Afryki”, a w 2008 roku w Stambule odbył się pierwszy szczyt współpracy Turcja-Afryka, w którym udział wzięły prawie wszystkie państwa kontynentu. W zakresie współpracy politycznej w przeciągu dwóch dekad Turcja znacząco zwiększyła swój korpus dyplomatyczny na kontynencie, zwiększając liczbę ambasad z 11 w 2002 roku do 44 w 2025. Nieodłącznym i najbardziej kluczowym elementem w relacjach Afryka-Turcja są instytucje polityczno-kulturowe. Turcja w Afryce głównie stawia na środki soft-power. Widoczny jest udział instytucji o charakterze kulturalnym, inwestycyjnym czy humanitarnym takich jak TIKA, YEI czy Fundacja Maarif (kiedyś jej miejsce zajmował Hizmet Fethullaha Gülena). Organizacje te zajmują się budowaniem i modernizacją szkół, dróg, szpitali i innych obiektów infrastrukturalnych (TIKA), fundowaniem programów stypendialnych, programów nauczania, pielęgnowaniem tureckiego dziedzictwa a regionie (YEI). Na szczególną uwagę zasługują działania podejmowane przez ruch Hizmet.
Hizmet (z tur. służba/służyć) założony został przez ruch Fethullaha Gülena, który przez ponad dekadę stanowił dla AKP polityczną bazę urzędników, polityków czy funkcjonariuszy. Hizmet poczynając od roku 1994 w Afryce zakładał własne placówki edukacyjne i religijne. Założył około 100 placówek, w większości szkoły podstawowe i średnie oraz jeden uniwersytet. Placówki nastawione były na promocję tureckiej kultury, nauki języka tureckiego czy organizowanie wyjazdów uczniów do Turcji. Uczniowie kończący edukację w szkołach Hizmetu chętnie uzyskiwali tureckie obywatelstwo i podejmowali pracę w biznesie czy administracji ułatwiając turecką współpracę z tymi instytucjami. Hizmet zakończył swoja pracę po zamachu stanu w Turcji z lipca 2016 roku, o którego zorganizowanie Erdoğan oskarżył właśnie ruch Fethullaha Gülena. Po tym jak wieloletni współpracownik prezydenta trafił na czarną listę, a jego organizacja została uznana przez Turcję za terrorystyczną, nadzór nad placówkami przejęła Fundacja Maarif. Fundacja zajmuje się także budowaniem studni, klinik czy sprowadzaniem lekarzy.
Turcja stawia również na narzędzia rozwoju gospodarczego czy pomocy humanitarnej. Udział tureckich linii lotniczych Turkish Airlines w afrykańskich portach lotniczych w ostatnich latach znacząco wzrósł, obecnie linie lotnicze obsługują połączenia z 40 krajami Afryki.. Afryka zajmuje 3 miejsce pod względem wartości tureckiego eksportu, generując 22 miliardy dolarów zysku. W tureckim eksporcie ważne miejsce zajmują technologie wojskowe takie jak spopularyzowane po 2022 roku drony produkowane przez firmę Baykar. Finansowana i budowana przez Turcję infrastruktura, placówki czy tworzenie lokalnych struktur znacząco pomagają w dystrybucji pomocy humanitarnej, która również stanowi jeden z filarów tureckiej obecności w Afryce. Turcja dostarcza pomoc do krajów doświadczających klęski głodu takich jak Sudan, Libia czy w 2011 roku Somalia, w przypadku której stała się liderem i koordynatorem pomocy. Pandemia COVID-19 również umożliwiła Turcji zwiększenie swojego prestiżu poprzez dyplomację koronawirusową, dystrybuując potrzebne środki medyczne do państw regionu.
Bibliografia:
Obecność gospodarcza Turcji w Afryce – Instytut Badań nad Turcją
Turkey (TUR) Exports, Imports, and Trade Partners | The Observatory of Economic Complexity
Turcja przoduje w produkcji bezzałogowców. Kontroluje 65% światowego rynku – Portal Obronny
Strategiczne podejście Turcji do Afryki: to ,,win-win”, a nie wyzysk – TRT Global
Turcja strażnikiem wybrzeża Somalii
Kryzys tureckiej soft power w Afryce
Turcja wysłała żołnierzy do Mogadiszu w zamian za 30% przychodów z ropy naftowej i gazu
Wasilewski K. Sen o potędze : neoosmanizm w polityce zagranicznej Republiki Turcji. Warszawa: Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, 2023.
Bezpiecznik.org 