Kremlowi przeszkadzają niezwiązani z obozem władzy politycy, aktywiści społeczni i religijni, obrońcy praw człowieka (w tym praw mniejszości), ekolodzy, demaskujący nielegalne działania władzy dziennikarze, organizacje pozarządowe czy fundacje. W Rosji społeczeństwo obywatelskie praktycznie nie istnieje, bo jego prawidłowe funkcjonowanie możliwe jest tylko w warunkach demokracji. Wszelka niezależność traktowana jest jako postawa wroga państwu i jego instytucjom. Jednak są tacy, którzy się na nią decydują.
KIM JEST WIĘZIEŃ POLITYCZNY
Zgodnie z definicją Amnesty International (międzynarodowej organizacji pozarządowej, która za swoją działalność na rzecz praw człowieka otrzymała w 1977 roku Pokojową Nagrodę Nobla) więźniem sumienia jest człowiek więziony z powodu tego, kim jest — ze względu na swoją orientację seksualną, pochodzenie etniczne, narodowe lub społeczne, język, urodzenie, kolor skóry, płeć czy status ekonomiczny — lub z powodu swoich przekonań (np. religijnych czy politycznych). Osoby takie często są arbitralnie zatrzymywane (bez powodu), przetrzymywane w odosobnieniu, w tajnych miejscach, w nieodpowiednich warunkach, bez prawa do widzenia się z rodziną czy prawnikiem. Jeżeli proces w ogóle się odbywa, to jest fasadowy i nieuczciwy. Więźniowie sumienia są też często ofiarami tortur.
Więźniowie polityczni to jeden z rodzajów więźniów sumienia. W marcu na świecie było ich 5450 (najwięcej w Chińskiej Republice Ludowej), z czego 205 to osoby poniżej 18. roku życia. W artykule skupimy się na więźniach Federacji Rosyjskiej — naszego sąsiada i jednocześnie mocarstwa o globalnych aspiracjach. Zgodnie z raportem Stowarzyszenia Memoriał z października 2018, w Rosji jest 195 więźniów politycznych, choć samo stowarzyszenie podkreśla, że ich realna liczba jest bez wątpienia dużo większa. Wśród nich co najmniej 70 osób to Ukraińcy, co oczywiście wiąże się z aneksją Krymu i konfliktem zbrojnym w Donbasie.
15 HISTORII
Poniżej przedstawiamy sylwetki najbardziej znanych więźniów politycznych Rosji.
Grigorij Pasko — były komandor porucznik Marynarki Wojennej Federacji Rosyjskiej, dziennikarz, reporter gazety Tihokeanskij Flot (Flota Pacyfiku), założyciel gazety Ekologija i Prawo. Aresztowany przez FSB (Federalna Służba Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej) w listopadzie 1997 roku pod zarzutem szpiegostwa. W 2001 roku skazany za zdradę na 4 lata więzienia, wyszedł w 2003 roku. W 2002 roku uhonorowany nagrodą międzynarodowej organizacji Reporterzy bez Granic.
Michaił Chodorkowski — najsłynniejszy chyba więzień polityczny Putina, rosyjski przedsiębiorca, były współwłaściciel Jukosu (rosyjskie przedsiębiorstwo naftowe). Otwarcie krytykujący Putina Chodorkowski został aresztowany w październiku 2003 roku za domniemane przestępstwa gospodarcze. Do zarzucanych mu czynów przedsiębiorca nigdy się nie przyznał. Kreml chciał też przejąć część aktywów niezależnego Jukosu, który oskarżono o niepłacenie podatków.
W maju 2005 roku sąd skazał Chodorkowskiego na 9 lat kolonii karnej (karę później obniżono do 8 lat), jednak w grudniu 2013 roku, przed Igrzyskami Olimpijskimi w Soczi, Władimir Putin ułaskawił przedsiębiorcę. W 2013 roku Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu uznał, że proces z 2005 roku nie miał charakteru politycznego. Obecnie Chodorkowski mieszka w Europie Zachodniej. Już po wypuszczeniu na wolność Kreml oskarżył go o zabójstwo z 1998 roku oraz próbę zabójstwa.
Pussy Riot — kontrowersyjna rosyjska grupa feministyczna, swoją stylistyką nawiązująca do punku oraz do Riot Grrrl, amerykańskiego grunge’owego ruchu feministycznego z lat 90. ubiegłego wieku. Pussy Riot składa się z kilkunastu 20/30-letnich, występujących w kolorowych kominiarkach, letnich strojach i pod pseudonimami performerek (z imienia i nazwiska znanych jest kilka), z których najbardziej rozpoznawalne są 3 — Nadieżda Tołokonnikowa (nieformalna przywódczyni grupy), Marija Alochina i Jekatierina Samucewicz. Grupa walczy z seksizmem i wspiera ruch LGBTQ (osoby nieheteroseksualne nie mają w Rosji łatwego życia), ale jest też otwarcie przeciwna Putinowi, krytykuje jego politykę i postawę Cerkwi prawosławnej, zarzucając jej powiązania z obozem władzy. Kobiety były wielokrotnie aresztowane, pierwszy raz w 2011 roku.
Ich najbardziej znany występem było odśpiewanie piosenki „Bogurodzico, przegoń Putina” przed ikonostasem w prawie pustym moskiewskim soborze Chrystusa Zbawiciela w lutym 2012 roku, w wyniku czego Tołokonnikowa, Alochina i Samucewicz zostały przez sąd uznane za winne „chuligaństwa motywowanego nienawiścią religijną”, dwie pierwsze skazano na 2 lata kolonii karnej, trzeciej karę zawiesił sąd apelacyjny; dziewczyny wyszły na wolność w grudniu 2013 roku dzięki amnestii z okazji dwudziestolecia rosyjskiej konstytucji, co same nazwały PR-em władzy. W 2014 roku, po wystąpieniu na scenie w Nowym Jorku podczas zorganizowanego przez Amnesty International koncertu z udziałem Madonny, Nadia i Masza zostały wyrzucone z Pussy Riot; według innych członkiń za bardzo skupiły się na kwestii niewolniczego traktowania więźniów w rosyjskich łagrach, zapominając przy tym o ideałach grupy. We wrześniu ubiegłego roku Piotr Werziłow, nieoficjalny rzecznik Pussy Riot, a prywatnie były mąż Tołokonnikowej, został otruty; doszedł do siebie po kilku dniach w szpitalu. O próbę zabójstwa grupa oskarżyła rosyjskie służby specjalne.
Plac Błotny — popularna nazwa antyrządowej manifestacji mającej miejsce na tym właśnie placu 6 maja 2012 roku. Demonstracje przerodziły się w starcia z policją. Marsz odbył się pod hasłem „Za wolne wybory”, w proteście przeciwko Putinowi. Zatrzymano wtedy ok. 400 osób, z czego 30 oskarżono o udział w zamieszkach i ataki na policjantów. Skazani zostali m.in. Jarosław Biełousow (w momencie aresztowania student politologii), Michaił Kosenko (aktywista przymusowo leczony w szpitalu psychiatrycznym), Nikołaj Kawkazki (prawnik, działacz LGBTQ, obrońca praw człowieka i bloger) i Maksim Łuzjanin (kulturysta i przedsiębiorca). Część z nich przyznała się do winy po tym, jak zeznania wymuszono na nich torturami. Zostali skazani na kilkuletni pobyt w więzieniu lub szpitalu psychiatrycznym, część na areszt domowy.
Ołeh Sencow — reżyser, pisarz i aktywista społeczny. Był uczestnikiem Euromajdanu. W maju 2014 roku aresztowano go na Krymie pod zarzutem planowania działań terrorystycznych i przynależności do Prawego Sektora (wszystkie zarzuty Sencow odrzucił). Jako mieszkaniec Krymu uważany jest przez Rosjan za ich obywatela. W sierpniu 2015 roku skazano go na 20 lat łagru.
O jego uwolnienie apelowała m.in. Amnesty International, która uznała zarzuty za sfabrykowane, a także Europejska Akademia Filmowa, wielu znanych reżyserów (w tym Pedro Almodóvar, Ken Loach, Béla Tarr i Wim Wenders), a w Polsce Daniel Olbrychski. W październiku zeszłego roku reżyser otrzymał Nagrodę Sacharowa, przyznawaną przez Parlament Europejski za walkę o prawa człowieka i wolność przekonań. W 2018 roku przez 145 dni Sencow prowadził głodówkę, upominając się o los ukraińskich więźniów politycznych w Rosji. Podjął ją miesiąc przed rozpoczęciem mundialu w Rosji, chcąc zwrócić uwagę świata na coś więcej niż tylko mecze piłki nożnej. Dla świata stał się symbolem — przede wszystkim słabości państwa ukraińskiego.
Nadija Sawczenko — ukraińska wojskowa, lotnik nawigator, uhonorowana tytułem Bohatera Ukrainy. Walczyła w Donbasie, w czerwcu 2014 roku wzięta do niewoli przez prorosyjskich separatystów. Rosjanie oskarżyli ją o zabójstwo dwóch rosyjskich dziennikarzy. Podczas pobytu w areszcie wystartowała w ukraińskich wyborach parlamentarnych z ramienia partii Julii Tymoszenko, w listopadzie 2014 roku została posłanką do Rady Najwyższej Ukrainy. W areszcie podjęła strajk głodowy (którego skutkiem jest choroba nerek), a jej uwolnienie było jednym z warunków zniesienia amerykańskich sankcji wobec Rosji.
W marcu 2016 roku rosyjski sąd uznał ją winną zabójstwa dziennikarzy oraz nielegalnego przekroczenia granicy z Rosją i skazał na 22 lata łagru. Jednak w maju 2016 roku została wymieniona na dwóch żołnierzy GRU i wróciła do kraju. Wzywała do dialogu z separatystami, czym nie przysporzyła sobie popularności na Ukrainie. W marcu 2018 roku deputowana Sawczenko została pozbawiona immunitetu i aresztowana pod ciężkimi do uwierzenia zarzutami m.in. planowania zamachu terrorystycznego i próby zamachu stanu, a także spiskowania z separatystami. Nadija kilkukrotnie ogłaszała głodówkę. Sawczenko krytykowała władze Ukrainy, w tym prezydenta Petra Poroszenkę. W połowie kwietnia sąd obwodu kijowskiego zwolnił deputowaną z aresztu. 21 kwietnia Poroszenko przegrał wybory prezydenckie.
Ildar Dadin — rosyjski aktywista, aresztowany w styczniu 2015 roku za antyrządowe protesty, chociaż pikiety były jednoosobowe i nie naruszały prawa. W więzieniu spędził ponad rok; wyszedł po tym, jak Sąd Najwyższy unieważnił wyrok 2,5 roku więzienia. Jego uwolnienia domagały się m.in. USA, Parlament Europejski i Amnesty International. Po wyjściu mówi o fatalnych warunkach panujących w zakładzie karnym i torturach.
Jewgienij Panow — zawodowy kierowca z Zaporoża, aktywista społeczny, w sierpniu 2016 roku oskarżony o przewodzenie grupie dywersantów na Krymie. Znalazł się tam poproszony o pomoc ukraińskiej rodzinie, co okazało się pułapką. Panow był bity i okrutnie torturowany, aż w końcu na nagraniu przyznał się do działalności dywersyjnej. W lipcu 2018 roku, pomimo wycofania zeznań i nieprzyznania się do winy, Panow został skazany na 8 lat więzienia.
Aleksiej Nawalny — 42-letni obecnie publicysta, popularny bloger i działacz polityczny, najbardziej znany polityczny przeciwnik Putina i niewątpliwie najważniejszy polityk opozycyjny w Rosji. Jako uczestnik antyrządowych protestów w 2011 roku trafił do aresztu. W 2013 sąd skazał go na 5 lat więzienia za rzekome przestępstwa gospodarcze; karę zawieszono. W 2014 za rzekome zdefraudowanie środków rosyjskiego przedstawicielstwa francuskiej firmy kosmetycznej Yves Rocher Nawalny usłyszał wyrok 3,5 roku więzienia w zawieszeniu.
W wyniku tego samego procesu brat Aleksieja, Oleg, spędził 3,5 roku w kolonii karnej; wyszedł na wolność w czerwcu 2018 roku. W latach 2017-18 Aleksiej Nawalny spędził w sumie 140 dni w aresztach i koloniach karnych za organizowanie i udział w demonstracjach przeciw polityce władz rosyjskich. Jego odsiadki są konsekwencją politycznej działalności Nawalnego, a nie czynów zabronionych. W zeszłym roku Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu wydał wyrok ws. skarg Nawalnego na aresztowania w latach 2012-2014 — uznał, że były one motywowane politycznie. Kreml przy okazji każdych wyborów robi wszystko, aby uniemożliwić Nawalnemu start.
Boris Niemcow — rosyjski opozycjonista, działacz demokratyczny i obrońca praw człowieka. Z wykształcenia fizyk. Na początku lat 90. bliski współpracownik prezydenta Borysa Jelcyna, zawsze miał jednak swoje zdanie (chciał m.in. wycofania rosyjskich wojsk z Czeczenii). W późniejszych latach otwarcie krytykował Putina i jego politykę (zwłaszcza wobec Ukrainy) oraz czeczeńskiego przywódcę Ramzana Kadyrowa. Wielokrotnie aresztowany, przetrzymywany w fatalnych warunkach i pozbawiony uczciwego procesu. Nie chciał opuścić Rosji. 27 lutego 2015 roku 55-letni Boris Niemcow został zastrzelony w centrum Moskwy przez nieznanych sprawców. O zabójstwo charyzmatycznego opozycjonisty oskarżono pięciu Czeczenów; zleceniodawców uznano za niemożliwych do odnalezienia. Śmierć Niemcowa porównuje się do zabójstwa krytykujących rządy Putina i wojnę w Czeczenii dziennikarki Anny Politkowskiej i podpułkownika KGB/FSB Aleksandra Litwinienki jesienią 2006 roku.
Roman Suszczenko — francuski korespondent ukraińskiej agencji prasowej Ukrinform, aresztowany w Moskwie we wrześniu 2016, kiedy podczas urlopu odwiedzał krewnych. Postawiono mu zarzut zbierania informacji stanowiących tajemnicę państwową i dotyczących rosyjskich sił zbrojnych. W czerwcu 2018 roku skazano go na 12 lat kolonii karnej o zaostrzonym rygorze.
Pawło Hryb — niepełnosprawny, 19-letni w momencie aresztowania (w sierpniu 2017) Ukrainiec, oskarżony o planowanie ataku terrorystycznego. FSB porwała go na Białorusi. Skazano go na 6 lat kolonii karnej. Zarzuty oparte są na korespondencji chłopaka z dziewczyną, 17-letnią Rosjanką Tatianą, za pośrednictwem serwisu społecznościowego vKontakte. Rozmawiali oni o polityce, dziewczyna skarżyła się na życie w Rosji Putina; planowali, że zamieszka na Ukrainie. Dziewczyna tłumaczy, że została zmuszona wystawić zakochanego w niej chłopaka; nie wiadomo, czy FSB wymogło na niej współpracę, czy też cała sprawa od początku była mistyfikacją rosyjskich służb. W Rostowie nad Donem Pawło jest nękany przez współwięźniów i pozbawiony jakiegokolwiek kontaktu z rodziną. Poza opieką psychologa chłopak potrzebuje też lekarstw na problemy z wątrobą, która nie funkcjonuje normalnie. Rosjanie pozbawiają go specjalnej opieki lekarskiej, przez co może on umrzeć w więzieniu od zatrucia organizmu toksynami lub krwotoku wewnętrznego, który grozi mu przy najmniejszym uderzeniu w brzuch. Pawło prowadzi głodówkę; stracił już wzrok i ma poważne problemy z pamięcią. O jego uwolnienie bezskutecznie upominali się ministrowie spraw zagranicznych państw Europy Zachodniej i Departament Stanu USA.
Igor Rudnikow — niezależny dziennikarz, redaktor naczelny kaliningradzkiej gazety Nowyje Kolesa, w przeszłości wysoki oficer Floty Bałtyckiej. Pisząc, ujawniał przypadki korupcji wśród urzędników. Dwa razy próbowano go zabić, w końcu w 2017 roku oskarżono go o próbę wyłudzenia 50 tys. $ od szefa lokalnego oddziału Sledkomu. Obecnie Rudnikow jest przetrzymywany w areszcie śledczym w Moskwie. Jego gazeta nadal się ukazuje.
Ojub Titijew — czeczeński obrońca praw człowieka, szef biura Stowarzyszenia Memoriał w Groznym, w styczniu 2018 roku fałszywie oskarżony o posiadanie narkotyków (konkretnie marihuany). W marcu tego roku sąd skazał go na 4 lata kolonii karnej typu otwartego. Titijew mówił publicznie m.in. o tajnych więzieniach w Czeczenii przeznaczonych dla krytyków władz republiki.
New Greatness lub Nowoje Weliczije — licząca ok. 100 osób, działająca w internecie od listopada 2017 roku grupa nastolatków. W marcu 2018 roku 2 mieszkanki Moskwy, 17-letnia Anna Pawlikowa i 19-letnia Maria Dubowik (założycielka grupy), zostały aresztowane pod zarzutem ekstremizmu i planowania zamachu stanu. Dziewczyny za pośrednictwem serwisu społecznościowego Telegram rozmawiały m.in. o polityce i antyrządowym manifeście z nieznajomymi mężczyznami — prawnicy i rodziny dziewczyn podejrzewają, że byli to agenci FSB. Aresztowano także kilku mężczyzn. W sierpniu, pod naciskiem protestujących, petycji i opinii publicznej, chorej na serce Annie Pawlikowej i mającej poważne problemy ze wzrokiem Maszy Dubowik zamieniono areszt na domowy. W Rosji setki spraw prowadzonych jest na podstawie aktywności osób w mediach społecznościowych, a obywateli, nawet tych nastoletnich, aresztuje się za tworzenie memów.
PODSUMOWANIE
Celem prześladowania politycznych przeciwników, dziennikarzy czy obrońców praw człowieka jest przede wszystkim zastraszenie ich oraz innych krytycznych wobec Kremla osób. W ciężkiej sytuacji są w ostatnich latach Ukraińcy, szczególnie mieszkańcy Krymu, których Rosja uważa za swoich obywateli i traktuje jak zakładników — strona ukraińska nie ma więc dostępu do żadnych dokumentów, a do dyspozycji jedynie środki dyplomatyczne. Aresztując Ukraińców, Rosja prowadzi także kampanię informacyjną wobec swoich obywateli, pokazuje bowiem słabość państwa ukraińskiego, jednocześnie przekonując Rosjan, że ich kraj jest w stanie ciągłego zagrożenia. Zamykanie w więzieniach samych rosyjskich obywateli sprzyja utrzymywaniu narodu w poczuciu ciągłego strachu. Podobnie jak w czasach stalinizmu więźniami politycznymi mogą stać się zarówno osoby wysoko postawione (system penitencjarny służy także do walki w samym kręgu władzy), jak i żartujące nastolatki. W Rosji Putina każdy myślący inaczej niż władza staje się wrogiem.
Formalnie Federacja Rosyjska jest państwem demokratycznym.
ŹRÓDŁA:
Amnesty International
Biełsat
Gazeta Wyborcza
The Moscow Times
Newsweek
Ośrodek Studiów Wschodnich
Polityka
TVN24
Zdjęcie tytułowe: prezydent Federacji Rosyjskiej Władimir Putin. Fot. en.kremlin.ru
