Przestępczość zorganizowana. Wybrane sposoby jej zwalczania

Przestępczość zorganizowana w Polsce zaczęła rozwijać się w okresie przemiany lat 90. Równolegle do tego zjawiska rozpoczęła się walka z tym procederem. W tym czasie państwo polskie wprowadziło szereg metod i sposobów walki z przestępczością zorganizowaną, których omówieniem się zajmiemy.

Definicja przestępczości zorganizowanej

Chcąc przedstawić sposoby zwalczania przestępczości zorganizowanej w Polsce, najpierw trzeba się skupić na wyjaśnieniu definicji przestępczości zorganizowanej. To, czym przestępczość zorganizowana jest, a czym nie, dość łatwo ocenić w kategoriach pozaprawnych. Stworzyć jednak definicję na gruncie prawa jest bardzo trudno, na co wskazują nie tylko ustawodawstwa innych państw, ale także ustawodawstwo polskie. Polski legislator dotychczas nie stworzył bowiem jednej uniwersalnej definicji. Jest to zrozumiałe ze względu na to, że zjawisko przestępczości zorganizowanej jest zmienne, elastyczne, ciągle wykorzystuje nowe formy działania i środki pozwalające osiągać obrane cele. Jednym z warunków przetrwania przestępczości zorganizowanej jest stałe poznawanie i stosowanie coraz to nowszych pomysłów i rozwiązań, można powiedzieć — ciągłe pozostawanie o krok przed organami ścigania. W związku z taką koniecznością zorganizowana przestępczość stale ewoluuje. Tworzenie jednej, uniwersalnej, ogólnej definicji nie tylko jest bardzo trudne, ale wręcz niewskazane — utrudniałoby to organom ścigania wykrywanie i zwalczanie zorganizowanych grup przestępczych, ograniczając każdorazowo ich rodzaje do tych ściśle określonych przez ustawodawcę. Nie oznacza to jednak zupełnego braku potrzeby uregulowania tego zjawiska w przepisach karnych.

W polskim ustawodawstwie pojęcie przestępczości zorganizowanej pojawiło się po raz pierwszy w art. 5 Ustawy o ochronie obrotu gospodarczego z dnia 12 października 1994 roku, penalizującym obrót pieniędzmi pochodzącymi ze zorganizowanej przestępczości powiązanej z: obrotem środkami odurzającymi lub psychotropowymi, fałszowaniem pieniędzy lub papierów wartościowych, wymuszaniem okupu i handlem bronią. Pojęcie przestępczości zorganizowanej próbowano zdefiniować w tej ustawie przez wskazanie typów przestępstw, które uznano za najbardziej charakterystyczne dla tej formy przestępczości. W 1994 roku powołana została również wyspecjalizowana jednostka Policji — Biuro do Walki z Przestępczością Zorganizowaną Komendy Głównej Policji. Przedmiotem jej zainteresowania były hierarchicznie zorganizowane grupy i związki przestępcze powołane do czerpania zysków z popełniania różnorodnych przestępstw, zakładające osiąganie celów przez korupcję, szantaż oraz użycie siły i broni.

W 2000 roku na potrzeby nowo powołanych struktur Centralnego Biura Śledczego przyjęto wypracowane przez Europol (Europejski Urząd Policji) kryteria identyfikacji zorganizowanej grupy przestępczej. Po uwzględnieniu specyficznych cech przestępczości w naszym kraju za podstawę do wszczęcia czynności wobec grupy uznano:

współpracę więcej niż dwóch osób;
wyznaczenie dla każdej z nich określonego zakresu działania w grupie;
dłuższy lub bezterminowy okres współpracy tych osób;
stosowanie wewnętrznej kontroli i środków dyscyplinujących;
podejrzenie popełnienia ciężkich przestępstw;
działanie na płaszczyźnie międzynarodowej;
stosowanie przemocy;
struktura grupy wzorowana na podmiotach gospodarczych;
zaangażowanie w proces prania pieniędzy;
uzyskanie wpływu na gremia polityczne, gospodarcze, sądownicze lub administracyjne;
działanie z chęci zysku lub osiągnięcia wpływu na władzę.

Służby podejmowały działania przeciw grupie przestępczej, jeśli zostało stwierdzone, że spełnia ono przynajmniej osiem z wyżej wymienionych warunków.

Od 29 września 2003 roku definicja Biura do Walki z Przestępczością Zorganizowaną została uzupełniona przez wprowadzenie Konwencji Narodów Zjednoczonych przeciwko przestępczości zorganizowanej. Według tej konwencji zorganizowaną grupą przestępczą jest posiadająca strukturę grupa składająca się z trzech lub więcej osób, istniejąca przez pewien czas oraz działająca w porozumieniu w celu popełnienia jednego lub więcej poważnych przestępstw, określonych na podstawie tejże Konwencji, dla uzyskania w sposób bezpośredni lub pośredni korzyści finansowej lub innej korzyści materialnej. Przestępczość zorganizowaną dzieli się zazwyczaj na trzy obszary: przestępczość o charakterze ekonomicznym, narkotykowym i kryminalnym. Część zorganizowanych grup ma jednak charakter multiprzestępczy, tzn. działają jednocześnie w różnych obszarach przestępczości.

Przestępczość zorganizowana w polskim kodeksie karnym

Obowiązująca w Polsce ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks karny, tak jak ustawodawstwo karne wielu innych krajów, nie zawiera definicji przestępczości zorganizowanej. Natomiast w art. 258 k.k. dokonano penalizacji zakładania, kierowania oraz udziału w zorganizowanej grupie lub związku mającym na celu popełnienie przestępstwa. Uczestnictwo w grupie to faktyczna przynależność do grupy, wyrażająca się w akceptowaniu zasad tam obowiązujących, a także wykonywanie zadań wskazanych przez osoby stojące wyżej w hierarchii grupy. Artykuł wyróżnia dwa rodzaje struktur przestępczych:

zorganizowana grupa przestępcza stanowi niższą formę zorganizowania przestępczego; celem grupy może być nawet popełnienie jednego przestępstwa, a struktura grupy mieć charakter doraźny;
związek przestępczy to wyższa forma zorganizowania oznaczająca porozumienie o szerszym zakresie, ukierunkowane na dokonywanie wielu przestępstw.

Artykuł wyróżnia również trzy postacie grup i związków przestępczych:

grupy i związki mające na celu popełnienie przestępstwa lub przestępstwa skarbowego podlegające karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat;
grupy i związki o charakterze zbrojnym podlegające karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat;
grupy i związki o charakterze terrorystycznym podlegając karze pozbawianie wolności nie niższej niż 3 lata.

Drugim artykułem pośrednio karzącym za przestępczość zorganizowaną jest art. 299 k.k. Nie jest on bezpośrednio związany z przestępczością zorganizowaną, lecz obejmuje jej najważniejszy element, jakim jest zdobywanie i legalizowanie pieniędzy pochodzących z przestępstwa. Zorganizowane grupy przestępcze stosują mechanizmy korupcyjne czy proceder prania pieniędzy, służące legalizowaniu lub ukrywaniu środków majątkowych pochodzących z przestępstw. Pranie pieniędzy od lat jest związane z działalnością zorganizowanych grup przestępczych i stanowi ostatni etap ich działalności. Dlatego też podstawowe znaczenie w kontekście zwalczania przestępczości zorganizowanej ma odcinanie grup przestępczych od źródeł ich finansowania. „Brudnymi” pieniędzmi określa się wszelkie korzyści otrzymane na skutek popełnienia czynu zabronionego, a „wypranie” tych pieniędzy ma na celu udokumentowanie ich jako pochodzących z legalnego źródła. Dzięki „praniu” pieniędzy grupa legalizuje swoje dochody pochodzące z przestępstwa.

Wybrane sposoby zwalczania przestępczości zorganizowanej w Polsce

Świadek koronny

Najważniejszym środkiem zwalczania przestępczości zorganizowanej jest instytucja świadka koronnego, która została opisana w odrębnym artykule — „Instytucja świadka koronnego w Polsce”.

Art 60 k.k. — nadzwyczajne złagodzenie kary, tzw. „mały świadek koronny”

W przypadku art. 60 ustawodawca przewidział dwie możliwości złagodzenia kary dla członka zorganizowanej grupy przestępczej.

Art. 60 § 3, czyli obligatoryjne nadzwyczajne złagodzenie kary zobowiązuje sąd do nadzwyczajnego złagodzenia kary, a nawet warunkowego zawieszenia jej wykonania w przypadku łącznego wystąpienia następujących warunków:

sprawca popełnił przestępstwa we współdziałaniu z innymi osobami;
ujawnił informacje dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa;
ujawnił istotne okoliczności dotyczące popełnienia przestępstwa;
ujawnienie nastąpiło wobec organu powołanego do ścigania przestępstw.

Art. 60 § 4, czyli fakultatywne nadzwyczajne złagodzenie kary upoważnia sąd do nadzwyczajnego złagodzenia kary, a nawet warunkowego zawieszenia jej wykonania w przypadku łącznego wystąpienia następujących warunków:

sprawca złożył wyjaśnienia w swojej sprawie;
sprawca ujawnił przed organem ścigania i przedstawił istotne okoliczności nieznane dotychczas temu organowi;
okoliczności te dotyczą przestępstwa zagrożonego karą powyżej 5 lat pozbawiania wolności;
z wnioskiem o zastosowanie wystąpił prokurator.

Artykuł ten — w przeciwieństwie do ustawy o świadku koronnym — może objąć wszystkich sprawców, nie rozróżniając ciężaru gatunkowego popełnionego czynu czy też roli oskarżonego w grupie przestępczej. Nadzwyczajne złagodzenia kary obejmuje więc także morderców oraz sprawców pełniących role kierownicze, którzy są wykluczeni z możliwości zostania świadkami koronnymi.

Pomimo wielu zalet i zasług art. 60 w zwalczaniu zjawiska przestępczości zorganizowanej posiada on także kilka wad. Do najważniejszych można zaliczyć fakt, iż zeznania tzw. małego świadka koronnego są często traktowane jako jedyny dowód w sprawie karnej i na ich podstawie sądy wydają wyroki skazujące. Sytuacja ta tworzy swego rodzaju patologię, gdy oskarżony, chcąc uzyskać niższy wymiar kary, opowiada naciągane historie o innych osobach, doprowadzając do ich niesłusznego skazania bądź aresztowania. Najlepszy przykład stanowi tutaj sytuacja słynnego polskiego zawodnika MMA Michała Materli z 2016 roku. Zarzuty wobec Materli było oparte jedynie o zeznania jednego świadka (członka grupy przestępczej korzystającego z art. 60). Ów świadek zeznał, iż przekazał dwóm innym osobom narkotyki, te z kolei miały je przekazać Materli. Zeznania te doprowadziły do spektakularnego zatrzymania zawodnika i ponad 6 miesięcy aresztu. Ostatecznie w 2018 roku Materla został oczyszczony z stawianych mu zarzutów udziału w zbrojnej grupie przestępczej i handlu narkotykami. Według Rzecznika Praw Obywatelskich od 2015 roku 8 wyroków zostało opartych o same zeznania tzw. małego świadka koronnego. Innym negatywnym aspektem tej instytucji jest fakt, iż nie jest on zobowiązany do ujawnienia swojego majątku — inaczej niż świadek koronny. Stwarza to możliwość zachowania przez przestępcę nielegalnie pozyskanego majątku, co wraz z krótszym wyrokiem stanowi kuszącą ofertę dla wielu przestępców.

Art. 259 k.k. — czynny żal

Artykuł odnosi się bezpośrednio do art. 258 k.k. i przewiduje niekaralność udziału w zorganizowanej grupie przestępczej po okazaniu czynnego żalu. Warunkiem koniecznym do zastosowania przepisu jest dobrowolne odstąpienie od udziału w grupie albo związku przestępczym oraz ujawnienie przed organem ścigania wszystkich istotnych okoliczności popełnionego czynu lub zapobiegnięcie jego popełnianiu. Przepis ten nie posiada ograniczeń wynikających z ustawy o świadku koronnym.

Art. 184 k.p.k. — świadek anonimowy

Jeżeli zachodzi uzasadniona obawa niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności albo mienia w znacznych rozmiarach świadka lub osoby dla niego najbliższej, można zastosować postanowienie o zachowaniu w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości świadka. Postępowanie w tym zakresie toczy się bez udziału stron i objęte jest tajemnicą państwową. Tajne są dane osobowe świadka, lecz można również utajnić inne okoliczności umożliwiające identyfikację świadka. W praktyce wykorzystywanie świadka anonimowego w sprawach związanych z przestępczością zorganizowaną jest wyjątkowo trudne. Wynika to z konieczności ujawnienia oskarżonemu treści zeznań świadka, które pomimo braku danych osobowych może umożliwiać zidentyfikowanie tego ostatniego.