Mimo że Mustafa Kemal Pasza, od 1935 roku zwany Atatürkiem, władzę zdobył w 1908 roku, to aż do 1913 dzielił ją z innymi ugrupowaniami. Później udało mu się wprowadzić rządy autorytarne. Po uzyskaniu dominacji na scenie politycznej pierwszym celem Atatürka był szeroko zakrojony program reform obejmujący całe państwo. Reformy te okazały się być rewolucyjne, ale niepozbawione elementu przymusu.
Reformy po młodoturecku — charakter i reakcje
W okresie kemalizmu zawsze wygrywała opcja „szybszych reform” kosztem demokracji. W rozumieniu młodoturków lepszy był bowiem autorytaryzm z szeregiem reform niż powolne reformy w warunkach demokratycznych. Mustafa Kemal uważał, że takie podejście jest niezbędne do tego, aby państwo mogło przetrwać. Demokracja miała być tylko pewnym pozorem, a nie celem samym w sobie.
Główne reformy kemalistów opierały się na laicyzacji i modernizacji społeczeństwa. Już we wrześniu 1925 roku zamknięto türbe i tekke, czyli świątynie religijne i klasztory derwiszów. Zmiany nastąpiły również w ubiorze, ponieważ zakazano noszenia turbanu i fezu (charakterystyczna czerwona czapka), stanowiących tradycyjne nakrycie głowy tureckiego dżentelmena od czasów sułtana Mahmuda II. Zastąpione zostały one kapeluszami i czapkami na wzór zachodni. Te zmiany nie spotkały się z aprobatą społeczeństwa, które uważało za niewłaściwe wprowadzenie kapelusza, czyli symbolu chrześcijańskiej Europy, jako zamiennika dla tradycyjnego muzułmańskiego nakrycia głowy noszonego przez Turków od wieków. Równocześnie zniesiono obowiązek noszenia zasłon przez kobiety, jednak nie zakazano tego. Mimo że zmiana ta mogła wydawać się błaha, miała ogromne znaczenie w kwestii samej tożsamości. Nad zduszeniem oporu czuwały jednak Trybunały Niepodległości, które w obronie reform na podstawie ustawy o utrzymaniu porządku aresztowały około 7500 ludzi, a około 660 straciły. Reformy nie wydawały się zmierzać ku końcowi, postanowiono bowiem zmienić kalendarz na europejski, przyjęto szwajcarski kodeks cywilny i zapożyczony z Włoch Mussoliniego kodeks karny. Uchwalono także szereg reform dotyczących sektora bankowości. Dużą zmianą było również zniesienie tytułów honorowych takich, jak bej (bey), efendi czy pasza (paşa), które od stuleci funkcjonowały w tureckim społeczeństwie. Reformą nie zostały objęte jedynie tytuły wojskowe.
Zniesienie sułtanatu i kalifatu oraz proklamowanie republiki stanowiły pierwszą falę kemalistycznych reform w Turcji; dotyczyły one głównie systemu prawa i edukacji. Inaczej wyglądała kwestia islamu, którego rola we wczesnych latach republiki pozostawała duża, mimo laicyzacji innych sfer życia czy zepchnięcia sułtana-kalifa do roli ornamentu.
Kemaliści w swoich reformach poszli znacznie dalej, dotykając sfer życia codziennego ludności. Nastąpiła całkowita sekularyzacja prawa rodzinnego, zniesienie poligamii czy małżeństw religijnych. Wprowadzono śluby i rozwody cywilne oraz równość małżonków (wcześniej nie do pomyślenia w Turcji). Ponadto więzy z osmańską przeszłością ostatecznie zerwało zniesienie zakazu ślubów z innowiercami oraz wprowadzenie możliwości zmiany wyznawanej religii. Reformatorzy jednak zatrzymali się na krok przed wywołaniem rzeczywistej rewolucji społeczno-gospodarczej. Nie podjęli bowiem próby reform w stosunkach własnościowych kraju. Mustafa Kemal był doskonale świadomy możliwości swoich oponentów, wynikających z niepopularności reform wśród tradycjonalistycznego muzułmańskiego społeczeństwa, które w tak krótkim czasie miało zupełnie zmienić sposób postrzegania świata i zapomnieć o przeszłości.
Reformator do końca zdawał sobie sprawę z zagrożenia, w jakim się znajduje ze względu na dokonywane zmiany. Każdy przejaw ataku na jego osobę czy też wykrycie spisku spotykało się z falą aresztowań. Mimo że większości oskarżonych nie udowodniono winy, skazywano ich na karę śmierci za planowanie zamachu stanu. Proces w Ankarze okazał się procesem pokazowym, a „oskarżonym” była polityka przeciwników Mustafy Kemala. Spisek z 1926 roku stanowił w tej sprawie jedynie wątek poboczny.
Mustafa Kemal zamknął niespokojny okres wygłoszonym na kongresie Republikańskiej Partii Ludowej przemówieniem, które trwało 36 godzin. Jego tekst okazał się niezwykle wpływowy. Klimat przemówienia oraz prestiż jego autora sprawiły, że tekst do dzisiaj ma w Turcji status „świętej księgi” dla historiografii tamtej epoki. Przemówienie to w 1928 roku, niespełna rok później, przetłumaczono na języki obce, wpływając w ten sposób również na historiografię zagraniczną. To niewątpliwie przyczyniło się do kształtowania legendy Mustafy Kemala poza krajem.
W rzeczywistości sama mowa (tur. Nutuk) miała za zadanie jedynie usprawiedliwienie czystek przeprowadzonych przez Mustafę Kemala w latach 1925-26 oraz zdyskredytowanie dawnych towarzyszy. Mowa ta, jawnie zniekształcająca prawdę historyczną, przedstawiała wojnę o niepodległość nie jako walkę o utrzymanie części imperium osmańskiego, ale jako ruch na rzecz ustanowienia nowego państwa tureckiego. Kongres z 1927 roku i przemówienie Mustafy Kemala już na zawsze wpłynęły na historyczną wizję narodzin nowego państwa tureckiego w świadomości zarówno społeczeństwa Turcji, jak i Zachodu.
Sama modernizacja była pewnego rodzaju kontynuacją reform poprzedników Atatürka, lecz odegrała znacznie ważniejszą rolę w historii Turcji. Jak pisał D. Rustow:
„Rewolucja kemalistowska, jak już sugerowałem wcześniej, była kumulacją wysiłków modernizacyjnych, które zaczęły się od Selima III i Mahmuda II, od reformatorów tanzimatu i Şinasiego”
Sama legenda Mustafy Kemala narodziła się więc około czterech dni po ataku wojsk greckich na Izmir, gdy generał nie zamierzał słuchać rozkazu i rozwiązać pozostałych tureckich sił zbrojnych. Można powiedzieć, że wziął sobie do serca słowa sułtana:
„Generale, oddał już Pan państwu kilka przysług (…) Proszę o nich zapomnieć! Teraz może Pan oddać ojczyźnie najważniejszą ze wszystkich przysług. Paszo! Może Pan ją ocalić”
Jednak Kemal Pasza zrozumiał te słowa na swój sposób i tak rozpoczęła się turecka wojna wyzwoleńcza oraz narodziła legenda samego dowódcy, do dzisiaj pozostającego najpopularniejszym symbolem i autorytetem w całej Turcji.
Turcja dołącza do zachodu — modernizacja „ojca turków”
Mustafa Kemal za swój główny cel uważał upodobnienie Turcji do Zachodu, co dawałoby mu możliwość dalszej modernizacji. Gazi (Mustafa Kemal otrzymał ten tytuł w 1921 roku) pragnął wcielenia Turcji do krajów cywilizacji zachodniej, jednak długo spotykał się z oporem. Gdy w 1922 udało mu się znieść sułtanat, władza wciąż pozostawała w rękach dynastii Osmanów dzięki instytucji kalifatu (władzy religijnej). Powstały system nosił znamiona tymczasowości, co oznaczało, że rewolucja Mustafy miała postępować. Ważnym elementem okazała się poprawka konstytucyjna z 1923 roku o przeniesieniu stolicy kraju do Ankary. Wtedy wydawała się spektakularna, później proklamowano republikę, co przyćmiło zmianę stolicy. Godność pierwszego prezydenta republiki nie mogła przypaść nikomu innemu, jak tylko Mustafie Kemalowi, który najbardziej przyczynił się do jej powstania.
Od tamtego momentu wiadome było, że cała uwaga reformatora skupi się teraz na zniesieniu ograniczającego władzę prezydenta kalifatu oraz na zmniejszaniu roli islamu w życiu społecznym i politycznym. W 1924 zniesiono kalifat, a wszystkich członków dynastii Osmanów, którzy od pokoleń władali krajem, wygnano. Tym sposobem Imperium Osmańskie przeszło do historii. Mimo że islam wciąż był oficjalną religią kraju, sekularyzacja postępowała.
Ostatecznym „osadzeniem” Turcji w świecie zachodnim miała stać się reforma alfabetu z arabskiego na łaciński, który miał oddawać dźwięki tureckiego języka. Stanowiło to istotny argument do przeprowadzenia tak znaczącej zmiany, która miała ostatecznie zerwać z dziedzictwem Imperium Osmańskiego. Zmiana ta okazała się jedną z najbardziej radykalnych kemalistycznych reform. Republika przyjęła alfabet łaciński w 1928 roku.
Podsumowanie
Nowa jakość sprawiła, że to właśnie od rewolucji Atatürka datuje się początek kolejnej tureckiej ery. Sama rewolucja okazała się tak skuteczna właśnie dzięki jej radykalnemu, niemal totalnemu charakterowi. Założenia ideologii Mustafy Kemala można streścić do tzw. sześciu strzał kemalizmu. Były nimi republikanizm, laicyzm, nacjonalizm, populizm, etatyzm i rewolucyjny reformizm, które gwarantowały trwałość dokonań rewolucji kemalistycznej. Mustafa Kemal był zaś liderem, którego można nazywać ojcem tożsamości Republiki Turcji oraz jej legendą.
Źródła
- Karol Wasilewski, Turecki sen o Europie — tożsamość zachodnia i jej wpływ na politykę zagraniczną Republiki Turcji
Bezpiecznik.org 