Jeszcze dziecko czy już dorosły? Granice wiekowe orzekania kary

W powszechnym wyobrażeniu osobą małoletnią jest osoba niepełnoletnia, taka, która nie ma jeszcze skończonych 18 lat. Jak określa art. 10 § 1 i § 2 Kodeksu cywilnego, pełnoletni to osoba mająca ukończone 18 lat lub taka, która przed tym wiekiem zawarła związek małżeński — w takim wypadku nie traci ona pełnoletności nawet po unieważnieniu małżeństwa. Innymi powszechnie używanymi określeniami (także na co dzień) są młodociani, niepełnoletni, nieletni. O ile w potocznym rozumieniu rozróżnianie niektórych z tych pojęć nie ma dla nas większego znaczenia, o tyle w świetle prawa jest to kwestia niesamowicie istotna, wręcz fundamentalna.

nieletni2 — Fot.: KPP Aleksandrów Kujawski

Ujęcie prawnokarne

Zgłębiając wiedzę o osobach młodych, trzeba poznać całokształt uwarunkowań prawnych dotyczących tej grupy osób. W polskim prawie istnieje pojęcie młodocianego. Jest on sprawcą, który popełniając czyn zabroniony, nie ukończył 21 lat i podczas orzekania sądu w pierwszej instancji nie miał ukończonych 24 lat. W woli sądu leży możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary, gdy przemawiają względy z art. 54 k.k., aby sąd kierował się przede wszystkim tym, by sprawcę wychować.

Kodeks karny w art. 10 wyraża się na temat osoby nieletniej. W § 1 tego artykułu czytamy, że „na zasadach określonych w tym kodeksie odpowiada ten, kto popełnia czyn zabroniony po ukończeniu 17 lat”. Z kolei, jak można zauważyć w komentarzu do Kodeksu karnego, „przyjmując ogólną regułę lat 17, dopuszcza również [kodeks] (…) możliwość elastycznego stosowania granicy wieku uzasadniającej odpowiedzialność karną. Jednakże, gdy chodzi o dolną granicę odpowiedzialności karnej, wyjątek (…) został wyraźnie pogłębiony w sensie przedmiotowym i podmiotowym.

Odpowiedzialności w pewnych przypadkach mogą podlegać już osoby od lat 15. W § 2 artykułu 10 Kodeksu karnego czytamy „nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynu zabronionego określonego w art. 134, art. 148 § 1, 2, 3, art. 156 § 1, 3, art. 163 § 1, 3, art. 166, art. 173 § 1, 3, art. 197 § 3, art. 252 § 1, 2 oraz w art. 280, może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne”. Artykuły wymienione w § 2 stanowią grupę poważnych przestępstw, przez popełnienie których nieletni powyżej 15 lat odpowiada jak osoba dorosła:
– art. 134 dotyczy dopuszczenia się zamachu na życie prezydenta RP,
– art. 148 zabójstwa człowieka,
– art. 156 spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu,
– art. 163 sprowadzenia zdarzenia mogącego zagrozić życiu lub zdrowiu znacznej ilości osób lub tez mieniu w wielkim rozmiarze,
– art. 166 podstępu lub gwałtu albo groźby ich zastosowania do przejęcia kontroli nad statkiem powietrznym lub wodnym,
– art. 173 sprowadzenia katastrofy w ruchu powietrznym, wodnym lub lądowym, która zagraża zdrowiu i życiu wielu osób lub też znacznemu mieniu,
– art. 197 doprowadzenia innej osoby do obcowania płciowego za pomocą przemocy, podstępu lub bezprawną groźbą,
– art. 252 przetrzymywania zakładnika w intencji zmuszenia państwowego, samorządowego organu lub organizacji, instytucji, grupy osób, osoby prawnej lub fizycznej do określonego zachowania się,
– art. 280 kradzieży z użyciem przemocy lub z groźbą jej natychmiastowego użycia, spowodowania u człowieka stanu bezbronności lub nieprzytomności.

Art. 10 § 3 k.k. informuje, że w wypadku określonym w § 2 orzeczona kara nie może przekroczyć dwóch trzecich górnej granicy ustawowego zagrożenia przewidzianego za przypisane sprawcy przestępstwo; sąd może zastosować także nadzwyczajne złagodzenie kary. Zgodnie z art. 54 k.k. sąd, wymierzając karę młodocianemu lub nieletniemu, kieruje się przede wszystkim tym, aby sprawca został wychowany. Zastrzega się nieorzekanie kary dożywotniego pozbawienia wolności dla sprawcy, który nie ukończył 18 lat w trakcie popełniania przestępstwa. Z kolei art. 10 § 4 k.k. brzmi następująco: „W stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd zamiast kary stosuje środki wychowawcze, lecznicze albo poprawcze przewidziane dla nieletnich, jeżeli okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają”. Art. 10 § 4 k.k. przewiduje możliwość podniesienia limitu odpowiedzialności karnej do lat 18 w niektórych przypadkach, ogólnie ujmując, opóźnionego rozwoju obywatelskiego, społecznego czy intelektualnego młodego człowieka. Nieletni nawet po popełnieniu poważnych przestępstw sądzony będzie łagodniej niż dorosły. Jego kara w takim wypadku nie może być wyższa niż 2/3 górnej granicy przewidzianej w ustawie za dany czyn. Sąd może także zastosować nadzwyczajne złagodzenie sankcji. Do decyzji sądu należy także wymierzenie kary sprawcy występku mającemu miedzy 17 a 18 lat — sąd może zastosować środki poprawcze, lecznicze albo wychowawcze przewidziane dla nieletnich. W przypadkach określonych w art. 10 § 4 stosuje się środki przewidziane w Ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich.

Ujęcie proceduralno-wychowawcze

Do ujęcia proceduralno-wychowawczego odnosi się Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, której celem nadrzędnym jest profilaktyka rozumiana jako zmierzenie do przeciwdziałania przestępczości i demoralizacji nieletnich. Ustawa ta określa nieletniego trochę inaczej niż Kodeks karny. Art. 1 § 1 informuje, że przepisy tej ustawy stosuje się w sprawach zwalczania i zapobiegania demoralizacji w stosunku do osób, które nie ukończyły 18 lat, w sprawach o karalne czyny — do osób, które ukończyły 13 lat, a nie skończyły 17 lat oraz w stosunku do osób, które nie ukończyły 21 lat, a wobec do nich orzeczono wykonywanie środków poprawczych lub wychowawczych.

Nieletnim jest więc:
– w zakresie zwalczania i zapobiegania demoralizacji osoba niemająca skończonych 18 lat
– w przypadku orzeczonych już środków poprawczych i wychowawczych osoba mająca mniej niż 21 lat
– w zakresie postępowania o czyny karalne, którymi są niektóre wykroczenia i przestępstwa, osoba mająca między 13 a 17 lat.
Można powiedzieć, że do odpowiedzialności karnej pociągane są z reguły osoby, które w czasie popełnianej zbrodni ukończyły 17 lat. Poza nielicznymi wyjątkami osoby mające między 13 a 17 lat podlegają innym zasadom prawnym niż dorośli.

Łącząc to wszystko w całość, można stwierdzić, że niezgodne z prawem zachowania nieletnich, które wymagają reakcji wymiaru sprawiedliwości to te popełnione zgodnie z art. 10 § 2 kodeksu karnego zachowania świadczące o demoralizacji nieletniego oraz czyny karalne. Czyny karalne nieletnich przez Ustawę o postępowaniu w sprawach nieletnich rozumiane są jako czyny zabronione popełniane przez osoby w wieku między 13 a 17 lat. Może to być przestępstwo, przestępstwo skarbowe lub wykroczenie opisane jest w kodeksie wykroczeń w art. 1 § 2 (czyny zabronione w art. 50a, art. 51, art. 69, art. 74, art. 76, art. 85, art. 87, art. 119, art. 122, art. 124, art. 133 i art. 143). Trudno przedstawić wszystkie z nich, m.in. jest mowa o posiadaniu noży czy maczet w miejscu publicznym, zakłócaniu spokoju, niszczeniu znaków, rzucaniu kamieniami w pojazdy będące w ruchu czy kradzieży. Sprawcy takich czynów nie odpowiadają jednak przed sądem karnym, lecz przed sądem rodzinnym, który stosuje wobec nich środki poprawcze lub wychowawcze. Jeżeli nieletni popełni któryś z opisanych wyżej czynów karalnych razem z dorosłym, to jego sprawa zostaje wyłączona przez prokuratora i przekazana do sądu rodzinnego.

W art. 4 § 1 Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich zawarte są przykładowe okoliczności świadczące o demoralizacji nieletniego; są to: uprawianie nierządu, używanie alkoholu lub innych środków z zamiarem wprowadzenia się w stan odurzenia, naruszanie zasad współżycia społecznego, systematyczne uchylanie się od obowiązku szkolnego lub kształcenia zawodowego, włóczęgostwo, popełnienie czynu zabronionego czy udział w grupach przestępczych.

Podsumowanie

Istnieją dwa modele postępowania z nieletnim. Pierwszy to model opiekuńczo-wychowawczy, czyli taki, w którym nie stosuje się środka izolacyjnego, ale np. orzeka się zakaz prowadzenia pojazdów, zobowiązuje się sprawce do przeproszenia pokrzywdzonego albo do naprawienia szkody, ustanawia się kuratelę. Drugi to model poprawczy, polegający na umieszczeniu sprawcy czynu w ośrodku poprawczym. Ważne, aby pamiętać, iż zgodnie z prawem każdy, dowiedziawszy się o popełnieniu czynu karalnego przez nieletniego, ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym sąd rodzinny lub policję. Małoletni, który nie ukończył 13 lat, nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę, a więc nie może być pociągany do odpowiedzialności za popełniane czyny.