Owady żyją wśród ludzi od zarania dziejów. Żywią się produkowanymi odpadami organicznymi, krążą wokół śmietników szukając resztek mięsa i warzyw. Nierzadko również odwiedzają nas w domostwach będąc brzęczącym utrapieniem. Kiedy samica muchy plujki wyczuje w pobliżu rozkładające się zwłoki może w nich złożyć setki małych jajeczek, z których następnie rozwiną się larwy. W zależności od klimatu, czasu śmierci osoby lub zwierzęcia, transportu czy zażywanych środków takich jak narkotyki i trucizny gatunki owadów mogą różnić się od siebie – a to jedynie część informacji, jaką mogą uzyskać entomolodzy sądowi.
Sierp rolniczy i kryminalistyka
Liczne powieści kryminalne, seriale czy filmy ukazują entomologię jako naukę dość zaawansowaną. Jednak jej pierwszych śladów możemy doszukać się nawet w średniowieczu. Za prekursorów tej dziedziny uznaje się Chińczyków, a szczególnie żyjącego w XIII wieku prawnika i badacza przyczyn zgonów – Song Ci (lub Sung Tz’u). Opisał on przypadek morderstwa mającego miejsce na polach ryżowych. Ofiara została śmiertelnie ugodzona ostrym narzędziem, a główne podejrzenia padły na innych chłopów na polu.
Głównym narzędziem wykorzystywanym podczas pracy były ostre sierpy i to właśnie one przykuły uwagę „śledczych”. W tym samym dniu, gdy znaleziono zwłoki kazano oddać wszystkie sierpy z okolicy i wystawić je publicznie. Zaobserwowano, że przy jednym z nich zaczęły zlatywać się muchówki. Owady były zwabione drobnymi śladami krwi niewidocznymi dla ludzkiego oka. Właściciel rolniczego narzędzia przyznał się do popełnienia morderstwa, a przypadek ten po dziś dzień przytaczany jest w licznych opracowaniach, jako pierwsze znane wykorzystanie owadów w celu ustalenia sprawcy przestępstwa.
Entomologia sądowa jako dziedzina nauki
W Europie zainteresowanie śmiercią i zjawiskami jej towarzyszącymi miało miejsce w okolicach XVI wieku. Ciekawym przykładem jest poemat Charon, wywodzący się spod pióra francuskiego poety Baudelaire’a. Poeta w sposób wyjątkowy i szczegółowy przedstawił w swoim dziele refleksje dotyczące rozkładu zwłok oraz udziału w tym procesie larw muchówek.
Przez kolejne dziesięciolecia badania prowadzone w głównej mierze przez Francuzów, Niemców i Włochów rozwijały wiedzę na temat nauki dzisiaj znanej pod nazwą entomologii sądowej. Jednak eksperymenty związane z procesami rozkładu zwłok były przeprowadzane również w Polsce, a konkretniej na Uniwersytecie Jagiellońskim. Edward Niezabitowski w badaniach prowadzonych od maja 1899 do września 1900 roku zauważył, że skład stawonogów i etapy kolonizacji na zwłokach nie różnią się zbytnio pomiędzy zwierzętami, a ludźmi. Kolejne ważne wnioski wysnuł angielski badacz Morley. W 1907 roku przedstawił listę chrząszczy, opisując szczegółowo ich rolę. Chrząszcze, choć nie wszystkie będące nekrofagami (organizmy odżywiające się martwymi zwierzętami), pełnią ważne ogniwo sukcesji owadów oraz ostatecznie przyczyniają się do pełnego rozkładu zwłok. Szczególnie w miesiącach zimowych, gdy organizmy te występują powszechnie.
W XX wieku entomologia stała się samodzielną dyscypliną naukową, a efekty badań nad fauną zwłok zaczęły być wykorzystywane na szeroką skalę w sprawach karnych. W Polsce dziedzina ta stała się przedmiotem badań dopiero z początkiem XXI wieku.
Entomologia sądowa – interdyscyplinarna nauka
Wspomniana dziedzina leży gdzieś na pograniczu biologii (entomologia leśnicza, rolnicza, weterynaryjna i genetyka) i taksonomii, łącząc w sobie cechy prawne, medyczne i chemiczne (toksykologia). Źródła podają, iż jest znana od ponad 700 lat, jednak od około 20 można ją uznawać za oddzielną dziedzinę. Badacze (Wayne Lord i Richard Stevenson Jr.) w swoich pracach wydzielili trzy odrębne gałęzie, na jakie rozchodzi się ów dziedzina:
- Entomologia urbanistyczna (miejska) – dotyczy owadów występujących w bliskim sąsiedztwie człowieka. W tej kategorii mieszczą się również owady towarzyszące uprawom rolnym i zwierzętom hodowlanym.
- Entomologia produktów domowych – zajmuje się grupami owadów, które atakują spichlerze, magazyny, spiżarnie i kuchnie. Jest to gałąź entomologii sądowej, ponieważ konsumenci mogą prawnie pozwać producentów, których produkty zakupili już skażone obecnością owadów. W tej kategorii dominują chrząszcze zbożowe i mączne, muszki owocówki i ćmy indyjskie.
- Entomologia medyczno-sądowa lub też medyczno-kryminalna – tyczy się praktyk śledczych i materiałów dowodowych. Wiedza zbierana przez entomologów dotyczy regularności wylęgu stawonogów, technikach pozyskiwania materiału, metodologii badań i zasadach ocen danych. Bada się tu więc udział owadów, miejsce ich przybycia i rolę, jaką odgrywają podczas rozkładu zwłok. Oprócz tego sprawdza się determinanty (tych bezpośrednio dotyczących zwłok, jak i miejsca wokoło) wpływające na działalność owadów podczas różnych okoliczności przestępstw: morderstw, gwałtów, przemytu, przemocy i samobójstw.
Głównym założeniem entomologii sądowej jest ustalenie PMI, czyli czasu kiedy nastąpił zgon, za sprawą analizy gatunkowej owadów żerujących na zwłokach oraz oceny stadiów rozwojowych stawonogów. Na miejscu zdarzenia zwykle zabezpiecza się znalezione owady w stadiach niedojrzałych i wykorzystuje się ich obecność by ustalić „zegar biologiczny”. Entomolog może wówczas oszacować wstępne PMI oraz określić lokalizacje geograficzne, skąd mogą pochodzić owady.
Nie od dziś funkcjonuje powiedzenie „jesteś tym co jesz” – zażywane leki (tudzież trucizny), sięganie po narkotyki czy alkohol nie pozostają bez wpływu na to, jak będzie wyglądać rozkład ludzkiego ciała. Analizując krew, mocz, tkanki stałe czy też zwykłe włosy z martwego ciała można określić, jakie substancje spożywał denat. Co jednak w przypadku, gdy zwłoki leżały już jakiś czas i nie da się pobrać powyższych próbek? I tutaj również z pomocą przychodzą robaki. Ich chityna, podobnie jak ludzkie włosy, dość długo magazynuje związki chemiczne zawarte w lekach. Badania molekularne i toksykologiczne owadów mogą zatem i w tym przypadku ułatwiać ustalenie przyczyny śmierci.
Bibliografia:
E. Kaczorowska, A. Draber-Mońko: Wprowadzenie do entomologii sądowej, Wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2014.
Sanaa M. Aly, Hebatalla M. Aldeyarbi: Zastosowanie entomologii sądowej: przegląd stanu wiedzy i najnowsze doniesienia, Archiwum medycyny sądowej i kryminologii, Polskie Towarzystwo Medycyny Sądowej i Kryminologii 2020.
Entomologia sądowa – Czy owady mogą pomóc w identyfikacji zwłok?
Importance of Forensic Entomology
Flies, maggots and methamphetamine: how insects can reveal drugs and poisons at crime scenes
The use of insects in forensic investigations: An overview on the scope of forensic entomology
Bezpiecznik.org 