Birma – między demokracją a dyktaturą wojskową

1 lutego 2021 roku dochodzi do obalenia demokratycznego rządu. Zamachu stanu w Mjanmie (lub inaczej Birmie) dokonuje wojsko. W wyniku “poniedziałku generałów” armia aresztuje urzędującą premierę Aung San Suu Kyi i prezydenta Win Myinta wraz z innymi liderami Narodowej Ligi na rzecz Demokracji (NLD). Siły Zbrojne Mjanmy (Tatmandaw) wychodzą na ulice, ograniczony zostaje dostęp do internetu i telewizji, a wojsko ogłasza wprowadzenie stanu wyjątkowego, który trwać ma rok. Do tego czasu władza w państwie przechodzi w ręce generała Min Aung Hlainga. Co doprowadziło do upadku rządu? Jak długo trwa konflikt między demokratami a armią i skąd tak silna pozycja wojskowych?

Postkolonialna Birma

4 stycznia 1948 roku Birma, która wcześniej była kolonią Wielkiej Brytanii, a podczas II wojny światowej znajdowała się pod okupacją Japonii, wreszcie odzyskuje niepodległość. Kolejne 14 lat to okres demokratycznej Birmy. Elity rządzące państwem to środowisko towarzyszy gen. Aung Sana, który mimo że rok przed ostatecznym wyzwoleniem kraju zginął w zamachu, do czasów współczesnych pozostanie w Mjanmie bohaterem narodowym. Politycy ci bardzo dbają o dobro kraju, jednak w wyniku wieloletniej walki o niepodległość stali się oni przesiąknięci brytyjską kulturą, co powoduje niechęć u części społeczeństwa, w tym w rodzącej się frakcji wojskowych nacjonalistów. Okres ten cechuje się sukcesami Birmy na arenie międzynarodowej – premier U Nu odmawia Stanom Zjednoczonym przystąpienia do zimnej wojny po ich stronie, co pozwala w ówczesnej dwubiegunowej sytuacji utrzymać birmańską niezależność, a utalentowany dyplomata U Thant w 1961 roku zostaje sekretarzem generalnym ONZ.

Mimo wielkiego otwarcia na świat, wolności mediów i podstawowych swobód obywatelskich, rządy postkolonialistów nie są jednak przykładem demokracji idealnej. Główne ugrupowania polityczne kupują głosy od najbiedniejszych, władze lokalne przypominają swoim działaniem zorganizowane grupy przestępcze, a w parlamencie rządzi sieć interesów osobistych. W państwie trwa również wojna domowa, a w 1949 roku rozpadu państwa udaje się uniknąć dzięki wsparciu wojskowemu Wielkiej Brytanii oraz Indii. Kluczową rolę w zakończeniu wojny i odzyskaniu terenów zajętych przez rebeliantów pełni głównodowodzący armii birmańskiej, gen. Ne Win. Utrzymanie jedności i zaprowadzenie porządku pozwalają mu na zwiększenie znaczenia wojska i w konsekwencji będą prowadzić do rozpoczęcia jego 26-letnich dyktatorskich rządów.

Armia przejmuje władzę

Do ostatecznego zamachu stanu dochodzi 2 marca 1962 roku. Ośrodki wszelkiej możliwej opozycji zostają zdelegalizowane, a państwo zaczyna podążać “birmańską drogą do socjalizmu” – ideologią łączącą komunizm z buddyzmem, która zamieni jeden z najlepiej prosperujących krajów Azji w ruinę gospodarczą. System ekonomiczny zostaje znacjonalizowany, ceny zostają ustalane urzędowo, a prowadzenie prywatnej firmy staje się nielegalne. Birma ma być samowystarczalna i niezależna. Stawia się na rolnictwo, jednak w państwie będącym największym eksporterem ryżu w regionie nagle zaczyna go brakować.

Polityczna przybudówka armii, Partia Programu Socjalistycznego Birmy, tworzy państwo totalitarne. Nie ma w nim miejsca na mniejszości. Indusi oraz Chińczycy, stanowiący od pokoleń grupę przedsiębiorców i handlowców zostają z Birmy wyrzuceni. Konfiskuje się jednocześnie ich cały wartościowy dobytek. Represjonowane są również liczne w państwie mniejszości etniczne.

Jednak, mimo prowadzenia tak fatalnej polityki gospodarczej, Birma zawdzięcza armii utrzymanie swojej niepodległości i spójności terytorialnej. 1 stycznia 1968 jest początkiem skrytej inwazji chińskiej. Wykreowany przez Chiny Front Środkowo-Wschodni, będący 20-tysięczną armią, której celem jest połączenie sił z komunistycznymi jednostkami partyzanckimi stacjonującymi w środkowej Birmie zagraża niepodległości państwa. Kluczowa dla partyzantów z północy ofensywa zostaje zatrzymana pod Kunlongiem, gdzie armia birmańska 7 stycznia 1972 roku zwycięża po odparciu trwającego 42 dni oblężenia. Przegrana uniemożliwia Frontowi przekroczenie rzeki Saluin i łamie jego przewagę strategiczną, co prowadzi ostatecznie do jego upadku.

Rewolucja 8/8/88

Kolejna, trzecia demonetyzacja uderzyła przede wszystkim w najbiedniejszych. W odróżnieniu od uprzywilejowanych wojskowych nie mają oni pieniędzy na jedzenie. Bójka w herbaciarni między studentami a dziećmi wojskowych w marcu 1988 jest zapalnikiem pierwszych protestów. W ciągu kolejnych miesięcy coraz więcej Birmańczyków wychodzi na ulicę. Zamieszki regularnie zwalczane są przez wojsko, a akty sprzeciwu wobec armii tłumione są ostrą amunicją. Wielu protestujących ginie zamkniętych w zatłoczonych, wojskowych ciężarówkach pozostawionych w upale na godziny. Do ogólnokrajowego buntu dochodzi w sierpniu. Swój sprzeciw wobec wojska demonstrują nawet mnisi, których w tradycji birmańskiej należy szanować pod groźbą złej karmy. Głównym postulatem protestujących jest powrót do systemu wielopartyjnego. Według oficjalnych danych w wyniku starć zginęło do 10 tysięcy protestujących.

Na scenę polityczną wkracza Aung San Suu Kyi. Córka bohatera narodowego z czasów II wojny światowej przemawia przed Ranguńskim Shwedagonem do półmilionowego tłumu. Jej zapał do walki o władzę i umiejętność łączenia demokratycznej narracji z buddyjskimi wierzeniami i kulturą birmańską sprawiają, że stanie się ona ikoną walki z reżimem wojskowych na następne dekady. Zdobywa ona również rzeszę zwolenników za granicą, jednak jej powiązania z zachodem w postaci lat spędzonych na Oksfordzie oraz męża Brytyjczyka będą okazją dla generałów do podkopania jej autorytetu. Spędzi ona w areszcie domowym ponad 15 lat i stanie się najsłynniejszym więźniem politycznym świata.

Po wydarzeniach z 1988 rząd wojskowych częściowo ugina się i zezwala na tworzenie partii politycznych. Powstaje Narodowa Liga na rzecz Demokracji (NLD) z Suu Kyi na czele. Mimo gigantycznego poparcia w wyborach w maju 1990 i zdobycia 80% miejsc w parlamencie, partia demokratów nie zostaje dopuszczona do władzy. Armia mimo sprzeciwu społeczeństwa ignoruje wyniki przeprowadzonego głosowania i utrzymuje pełnię władzy przez kolejne dwie dekady.

“Birmańska odwilż”

Ściągnęli mundury, ale nadal sobie salutują; to ta sama armia.
Aung San Suu Kyi

Do przełomu dochodzi niespodziewanie. W 2008 roku ustanowiona zostaje nowa konstytucja gwarantująca wolność słowa i zgromadzeń, jeżeli te “nie stoją w sprzeczności z bezpieczeństwem, utrzymaniem prawa i porządku, spokoju wspólnotowego, porządku publicznego i moralności”. Tworzy ona również nowy system polityczny nazwany “zdyscyplinowaną, kwitnącą, autentyczną i wielopartyjną demokracją”. Władzę ustawodawczą stanowić ma Zgromadzenie Narodowe składające się z dwóch izb: Reprezentantów i Narodowości. Nowa ustawa zasadnicza zapewnia armii minimum 25% wszystkich miejsc w parlamencie niezależnie od poparcia, co gwarantuje jej możliwość blokowania wszelkich zmian w konstytucji. Wojsko ma również kontrolować ministerstwa obrony, spraw wewnętrznych oraz bezpieczeństwa i administracji pograniczem. Głową państwa będzie od teraz posiadający dużą władzę prezydent, nie może nim jednak zostać osoba związana rodzinnie z obywatelem innego państwa, co wyklucza możliwość kandydatury Aung San Suu Kyi.

Dochodzi do otwarcia się Birmy na świat i liberalizacji gospodarczej. W pierwszych wyborach uzupełniających w kwietniu 2012 NLD zdobywa 43 z 44 dostępnych mandatów i świętuje pierwsze zwycięstwo. Partia nie posiada jednak jeszcze żadnego przeważającego głosu. Wybory ogólne w listopadzie 2015 roku przynoszą miażdżącą wygraną demokratów. Partia Aung San Suu Kyi zdobywa 77% możliwych do zdobycia przez cywili mandatów, zapewnia sobie większość w obu izbach parlamentu i możliwość wyboru prezydenta.

Chwiejna demokracja

Po wygranej demokraci muszą porozumieć się z armią. Generałowie zapewniani są osobiście przez Suu Kyi o tym, że rząd cywilny nie zamierza przedsięwziąć żadnych radykalnych zmian. W 2020 mają miejsce kolejne wybory i kolejna wygrana NLD, jednak partia demokratów nie korzy się tym razem przed armią. Dr Michał Lubina widzi w zachowaniu cywilnego rządu jeden z powodów zamachu stanu z lutego 2021 roku. Wojskowi oskarżyli swoich politycznych przeciwników o manipulowanie wynikiem wyborów, jednak demokraci zdawali się ignorować te zarzuty. Generałowie poczuli się odsunięci od władzy i zorganizowali przewrót.

Prezydent Win Mynt zostaje zatrzymany pod zarzutami nieprzestrzegania obostrzeń pandemicznych podczas swojej kampanii w sierpniu zeszłego roku, a premiera Aung San Suu Kyi oskarżona o posiadanie nielegalnych narzędzi umożliwiających komunikację. W oparciu o artykuł 73(a) konstytucji z 2008 roku mówiący o zastąpieniu urzędującego prezydenta w przypadku jego ”rezygnacji, śmierci, zaistniałym trwałym inwalidztwie, lub kiedy nie będzie w stanie dalej pełnić swojej służby” armia odsunęła aresztowaną głowę państwa. Artykuł 417 pozwolił na wejście Birmy w stan wyjątkowy, który oddaje wojsku zwierzchnictwo nad krajem.

Od zamachu stanu mija już pół roku. Według danych ONZ w starciach protestujących z jednostkami bezpieczeństwa zginęło ponad 892 osób. Wzmogły się również starcia armii z regionalnymi grupami zbrojnymi, które spowodowały przesiedlenia tysięcy obywateli. Pandemia COVID-19 zbiera w Birmie wielkie żniwo, ponieważ wielu pracowników służby zdrowia kontynuuje strajk. Chaos rozpoczęty w lutym tego roku trwa do dzisiaj, a przywódca puczu gen. Min Aung Hlaing zajmuje stanowisko premiera. W swoim przemówieniu nazywa NLD terrorystami i przewiduje, że stan wyjątkowy może potrwać do sierpnia 2023.