Instytucje funkcjonujące na wzór więzień znane były już w starożytności, jednak stanowiły one odpowiednik współczesnych aresztów śledczych. Lochy, podziemia czy piwnice służyły do przetrzymania skazanego do czasu wykonania wówczas funkcjonujących środków karnych. Najczęściej stosowanym środkiem była kara śmierci, której uprawomocnienie stanowiły ówczesne systemy prawne. “Więzienia” w średniowieczu odgrywały podobną rolę; służyły do przetrzymywania więźniów do czasu wydania wyroku lub stanowiły miejsce śmierci skazanego. Uważano, że prawo do stosowania najsurowszej kary było podstawą prawidłowo funkcjonującego ładu prawno-moralnego ustanowionego przez państwo, jak również służyło rozwijaniu poczucia bezpieczeństwa społecznego i zapewnieniu środka odwetowego.
Początek myśli penitencjarnej
Można zauważyć, że istotność kary śmierci i niepotrzebność jej zmiany była ściśle powiązana z brakiem zainteresowania prawami humanitarnymi. Początek myśli penitencjarnej datuje się na XV/XVI w. bowiem wtedy zaistniał problem z włóczęgostwem, kryzysem gospodarki feudalnej i postępem technicznym, do którego potrzeba było rąk do pracy. Pojawia się tendencja do humanitarnego traktowania przestępców i działań korygujących zachowanie, zwłaszcza w przypadku nieletnich.
Miejscami odosobnienia jednostek od społeczeństwa stały się tzw. domy poprawy budowane w Europie od XVI w. Chcąc umieścić w nich niewygodne osoby, zainteresowani występowali z wnioskiem o odizolowanie do specjalnych trybunałów, które wydawały stosowne decyzje. Wśród powodów, które najczęściej podawano były: alkoholizm, złe prowadzenie się, zakłócanie moralności, obłąkanie czy lunatyzm. W domach poprawy umieszczano nie tylko osoby chore lub kalekie, bez środków do życia, ale także włóczęgów, żebraków i drobnych złodziejaszków.
W końcu XVI w. pojawiły się w Anglii i Holandii tzw. domy pracy. Były połączeniem przytułku i więzienia. Łączyły w sobie zadania resocjalizacji z zadaniami wychowawczymi, opartymi na wpojeniu, przebywającym w nich, nawyku pracy. Nazwa brzmiąca “Workhouse”, z czasem zmieniła się w “House of correction”, co miało podkreślić penitencjarny charakter instytucji. Zakład posiadał swój regulamin i dobrze zorganizowaną administrację, co sprzyjało doskonałej organizacji pracy.
Powstałe pod koniec XVI w. zakłady amsterdamskie przeznaczone były przede wszystkim dla przestępców młodych, a w przypadku zakładu żeńskiego dla prostytutek. Początkowo umieszczenie w zakładzie odbywało się na podstawie postanowienia sądu, później wystarczyła decyzja władzy administracyjnej, a nawet życzenie rodziny. Przebywających w zakładach trzymano w ryzach za pomocą surowej dyscypliny. Byli oni zobowiązani do całodziennej pracy.. Sprzeciw wobec obowiązków niósł za sobą konsekwencje, począwszy od pozbawienia posiłków, wymierzania kar cielesnych, do brutalnej metody wpajania nawyku pracowitości – osoba odmawiająca pracy umieszczana była w specjalnie skonstruowanej komorze, w której zainstalowana była pompa wylewająca wodę do środka. Skazany, aby nie zostać podtopionym musiał wypompowywać wodę.
Początki myśli penitencjarnej w znaczeniu współczesnym
Przełomem w wizji kary pozbawienia wolności było stworzenie w Holandii więzienia amsterdamskiego, który stał się kanonem administracji i efektów resocjalizacji więźniów. Podstawowym założeniem była resocjalizacja przez pracę, rygor i oddawanie się praktykom religijnym. Ów ośrodek powstał z inicjatywy radnych Amsterdamu, którzy wstrząśnięci możliwym wyrokiem śmierci dla szesnastoletniego chłopca w 1589 r. postanowili utworzyć miejsce dla młodocianych przestępców, którzy będą mieć możliwość powrotu do społeczeństwa po odbyciu kary. W późniejszym czasie takie miejsca zostały wybudowane zarówno dla mężczyzn jak i kobiet. Za wzorem Amsterdamu podobne zakłady powstały w: Lubece w 1613 r., Hamburgu w 1622 r. i Gdańsku w 1629 r.
Ewolucja w oparciu o system segregacji
Dotychczas praktykowany był system wspólnego odbywania kary, który nie posiadał oznak segregacji więźniów. Osadzeni do cel rozmieszczani byli według kolejności przyjęć, co sprzyjało demoralizacji osadzonych. Jedynie w praktyce funkcjonowania zakładów amsterdamskich starano się przeprowadzić pewne próby segregacji więźniów, oddzielając nieletnich i osoby umieszczane na życzenie rodzin od pozostałych kategorii osadzonych.
Przełomowym wydarzeniem było opracowanie systemu celkowego w więzieniu gandawskim założonym w 1775 r. w celu ograniczenia kar śmierci. Po raz pierwszy została przeprowadzona klasyfikacja wśród więźniów według rodzaju popełnionych przez nich przestępstw i stopnia demoralizacji. Osadzeni za wykonywaną pracę otrzymywali wynagrodzenie, które miało im ułatwić życie w początkowym okresie po opuszczeniu jednostki. Wyróżniły się dwie odmiany tego systemu:
-pensylwański – zastosowany po raz pierwszy w 1790 roku w Filadelfii, polegał na całkowitej izolacji więźniów na zasadach panujących w sekcie kwakrów. Nie zatrudniano osadzonych do żadnych prac, a czas w swoich celach spędzali samotnie. Skazani byli pozbawieni możliwości widywania się z innymi osobami. Jedynym, który miał kontakt z więźniami był duchowny. Mimo początkowego zachwytu okazało się, że system ten wpływa niekorzystnie na osadzonych, ponieważ po odbyciu kary nie potrafili odnaleźć się w społeczeństwie i często powracali do łamania prawa.
-aburski – nazwa tego podsystemu wywodzi się od założonego w 1816 r. zakładu karnego w Auburn. Naczelną zasadą systemu było odosobnienie osadzonych w nocy i ich wspólna praca za dnia z zachowaniem zupełnego milczenia. Bezwzględny nakaz milczenia był stopniowo łagodzony, gdyż zaczęto dostrzegać, że jest on sprzeczny z naturą ludzką. Jednak i system aburski stanowił porażkę. Metody stosowane przez niego powodowały u osadzonych wyjałowienie intelektualne oraz prowadziły do załamania fizycznego i psychicznego, a tym samym – do licznych samobójstw.
Drugim systemem przełomowym był system progresywny. Jego podstawy opierały się na sprzeciwie wobec osamotnienia osadzonych w czasie odbywania kary. W systemie progresywnym czas odbywania kary pozbawienia wolności został podzielony na kilka etapów. Początkowo osadzony spędzał czas w samotności. Celem tego zabiegu było wywołanie podatności na czynności wychowawcze. Następnym krokiem miała być resocjalizacja osadzonych przez aktywne uczestnictwo w nauce oraz pracy. Końcowym etapem było przygotowanie więźnia do funkcjonowania w społeczeństwie po opuszczeniu jednostki penitencjarnej.
Reformatoria amerykańskie
Ostatnim elementem ewolucji systemu penitencjarnego stały się reformatoria amerykańskie, które powstały na skutek podpisania rezolucji „Deklaracji praw człowieka i więźnia” w 1870 r. Były przeznaczone dla wcześniej niekaranych osób, do trzydziestego roku życia, wobec których istniała pozytywna prognoza poprawy. Skazani byli dzieleni na cztery klasy: trzy główne oraz jedną specjalną dla osób nieulegających poprawie. Osadzeni zaczynali w klasie drugiej, z której po uzyskaniu 54 stopni mogli przejść do klasy pierwszej. Punkty można było otrzymać przez naukę, pracę i poprawne zachowanie. Maksymalnie w ciągu jednego miesiąca istniała możliwość zdobycia dziewięciu stopni. Jeżeli w ciągu kolejnego okresu skazany uzyskiwał kolejne 54 punkty, zwalniano go wtedy z zakładu. Brak efektów w resocjalizacji skutkował degradacją do niższych klas, wraz z możliwością umieszczenia w czwartej, w której skazany odbywał pobyt w osamotnieniu.
Spojrzenie teraźniejsze
Teraźniejsze systemy penitencjarne są niejednolite, ponieważ każde ze współczesnych państw ma odmienny od innych system wykonywania kary pozbawienia wolności – w zależności od stopnia zwracania uwagi na sterylność powierzchni i prawa człowieka, warunki odbywania wyroków różnią się. Jednakże w każdym z nich znaleźć można elementy, które w przeszłości przypisane były do konkretnych systemów, czy też instytucji.
Źródła:
Marcin Bartłomiej Jurczyk – “Historia rozwoju kary śmierci na przestrzeni wieków w wybranych koncepcjach filozoficznych’’Pobrane z czasopisma Studenckie Zeszyty Naukowe http://szn.umcs.pl Data: 26/02/2022
Tomasz Kalisz – “Kara pozbawienia wolności w perspektywie ewolucji systemów penitencjarnych oraz zmian w zakresie koncepcji penologicznych”
Krzysztof Wala “Systemy penitencjarne na przestrzeni XVIII i XIX wieku”
Tomasz Kalisz “Kara pozbawienia wolności na ziemiach polskich od XV do połowy XIX wieku”
Zdjęcie główne udostępnione przez użytkownika Yarl
Bezpiecznik.org 